O’zbekistonda moliya bozorini shakllanishi va rivojlanishi

4. /qlisodiy siyosal vazifasi. Markaziy bank va hukumat moliya
tizimini pul-kredit va tiskal dastaklariga ta'sir ko'rsatib, davlat
iqtisodiy siyosatini zarur yo'nalishida o'tkazadi.
Inson biror ko'zlagan maqsadiga yetishish uchun pulga muhtoj
bo'lib, zarur mablag'larni topish uchun bozorga chiqadi. Uning
muammosini hal qilishning qanday yo'Hari bor? Birinchi yo 'Ii: u
mehnat bozo riga chiqib, muayyan bilim shartlariga muvotiq ish
beruvchiga o'z kuchini taklif qilishi mumkin. Bu holda ish beruvchi
yollagan ishchiga bo'nak (avans) to'lash va keyin bilimda ko'rsatilgan
muddat mobaynida unga ish haqi to'lab turishi mum kin. /kkinc~i
yo 'I: turar-joy bozorlariga borib, o'z turar-joyini vaqtinchalik ijaraga
oluvchi yoki ijarachilarga taklif qilib, kvartira haqi shaklida mablag'
olishi mumkin.
Agar odamni resurslari bozorida pul mablag'lari topishning bu
ikki yo'li qanoatlantirmasa, u ro'zg'ordagi biror buyumni yoki
o'zi yasagan buyumni tovarlar bozorida sotishi mumkin.
Nihoyat, kishi o'z tanishlari, do'stlari yoki bankdan qarz (kredit)
olishi mumkin. Odatda, kredit shartida pul olish ssudaning qaytarilishini
ta'minlaydigan biror aktivni taqdim qilishni talab qiladi.
Ular kO'pincha garov tarzida ko'chmas mull< yoki qimmatli qog'oz
kafolatidan iborat bo'ladi.
Iqtisodiy faoliyatda pul qarz olish juda keng tarqalgan va qarz
oluvchilar sifatida bozoming turli-tuman mayda hamda yirik qatnashchilar
- aholi, xususiy tirmalar, korporatsiyalar va h.k.lar
ishtirok etadi. «Moliya bozori» atamasijuda keng tushuncha yoki bu
moliya kredit mexanizmining amal qilish sohasidir. U haqiqatan
ham, keng ma'noli va murakkab iqtisodiy toifani tashkil qiladi
hamda muayyan moliya muassasalari orqali o'zaro ta'sirda bo'ladigan
mulk egalari bilan sarmoya, qarz oluvchilar o'rtasidagi munosabatni
tasvirlaydi. Hozirgi zamon iqtisodiyoti uchun moliya bozori
o'ziga xos «asab markazi. hisoblanadi. Uning rivojlanishi darajasiga
qarab, mamlakat iqtisMiyotining «ahvoli. haqida tikr yuritish
9
mumkin, chunki moliya bozoriga ta'str ko'rsatib, jamiyatning
iqtisodiy faoJiyatini boshqarish mumkin.
Hozirgi zamon moliya bozorining asosini ko'p sonli moliya
muassasalari yoki vositachilari tashkil qiladi. Bu sotuvchilami tashkil
qiladi. Bu sotuvchiIar va xaridorlar, ya'ni sotiIadigan, xarid
qilinadigan tovar, pul va boshqa moliya aktivlari mavjud bo'igan
bozor. Vlar vaqtinchalik foydalanish (majburiyatIi qarzlar
shaklida) yoki butunlay (aksiyaga) berilishi mumkin.
Shu bilan birga, moliya bozoridagi pul mablag'lari jamg'annalaming
egalaridan qarz oluvchilarga boradigan ko'plab turIi-tuman
yo'llar bilan ta'minlanib turadi. Iqtisodiy adabiyotda ular ikki asosiy
guruhga ajraladi.
Moliyaning bajaradigan funksiyasi nuqtayi nazaridan moliya
tizimining vazifasi bozor iqtisodiyotidagi transaksiyalarga xizmat
ko'rsatish, jamg'armalami jamlash va taqsimlashdir. Bozoming
eng yuqori darajada rivojlangan turi moIiya bozori hisoblanadi.
Iqtisodiyotning rivojlanishi tarixiga nazar tashlansa, moliya
bozorini, avvalambor, insoniyat jamiyatida pulning paydo bo'lishi
va u bilan bog'liq bozor munosabatlarini amalga oshirila bosh lashidan
shaklIanishini ko'rish mumkin. Asrlar davomida moliya
bozori, uning mazmuni va unga oid" tushunchalar shakllanib,
uzluksiz rivojlanib kelmoqda. Bunga sabab, inson sivilizatsiyasining
moliya sohasidagi tajribasi boyishi, unda shaxslaming (yuridik va
jismoniy) moliyaviy munosabatlari va qiziqishlari kengayib.
maqsadlari va faoliyat turlari ortib, manfaatlari tobora o'sib, ulaming
haq-huquqlari borgan sari mustahkamlanib va ta'minlanib borishidir.
Hozirda moliya bozori yuqori darajada tashkillashgan va lIzluksiz
rivojlanayotgan, borgan sari jahon miqyosida gioballashib
borayotgan alohida bir butun va o'z muhitiga ega munosabatlar va
institutlar (qatnashchilar) majmuasi sifatida namoyon bo'luvchi
murakkab tizim ekanligi aniq bo'lmoqda. Bunda moliya bozorlari
nafaqat milliy iqtisodiyot, balki global iqtisodiyot rivojini belgilamoqda.
Vning mazmun-mohiyati quyidagi konseptual tushuncha
va qonuniyatJar asosida belgilanadi.
Har qanday bozomi u yoki bu belgi asosida tasniflanishining
mazmuni uning tovari xusususiyatlari bilan bog'Jiq holda amaliy
ahamiyati belgilanishini hisobga olsak hamda, agar ko'rilayotgan
bozor turlaridagi tovarlami xususiyati, kelib chiqishi va ulaming
bozor muomalasini bir-biri bilan taqqoslaydigan bo'isak, albatta
sezilarli. farq namoyon bo'ladi. Masalan, ishlab chiqariladigan
10
tovarlar muomalasi uchun ularga xos bo'lgan bozor zarur, qimmatli
qog'ozlar uchun esa faqat fond bozori, pul (valuta) va kreditlar
uchun - mos ravishda pul bozori va kreditlar bozori bo'lishi
kerak va h.k. Bunda real tovar, moliya instrumentlaridan farqli, bir
yoki bir necha marotaba oldi-sotdi bo'ladi, qimmatli qog'ozlar
esa cheklanmagan marta oldi-sotdi bo'lishi mumkin. Umuman
olganda, tovar kimningdir tomonidan ishlab chiqariladi, moliyaviy
instrument (jumladan, qimmatli qog'oz) esa muomalaga chiqariladi.
Moliya bozori har qanday mamlakatning umumiy bozorini
tarkibiy, ammo asosiy va alohida qismidir. Lekin moliya bozorining
asosi real tovarlar bozoridir. Bunda moliya bozori real iqtisodiyot
va tovar bozorining ustqurmasi sifatida namoyon bo'lishi bilan
birga tovar bozori va iqtisodiyotni moliyaviy ta'minlaydi va
muvofiqlashtiradi, umuman, iqtisodiyotning obyektiv holatini
ifodalaydi va rivojlanishini belgilaydi.
MoJiya bozori o'z ichiga quyidagi segmentlarni (xususiy
bozorlarni) oladi:
• pul-kredit (bank va boshqa kredit tashkilotlari kapitaUari) bozori;
• qimmatli qog'ozlar (fond, kapitallar) bolOri;
.valuta va unga tenglashtirilgan avuarlar (qimmatbaho metaUar,
kamyob elementlar, san'a! asarlari va h.k.) bozori;
• sug'urta va pensiya fondlari bozori, lotereya o'yinlari instrumentlari.
Moliya bozori iqtisodiyotda quyidagilar mavjud bo'igandagina
samarali faoliyat ko'rsatishi mumkin:
• effektiv (samarali) mulkchilik tizimjl;
• investitsiya uchun mo'ljallangan yetarlijamg'armalar (moliyaviy
resurslar, mablag'lar) va iqtisodiy-huquqiy mexanizm bilan
ta'minlangan moliyaviy instrumentlar;
• talab va taklifni obyektiv mutanosibligi;
• moliya bozori infratuzilmasini samarali faoliyati;
• bozor qonunlari, tamoyillari va qonunchiligini hukrn surishi;
• moliyaviy barqarorlik, raqobatbardoshlilik va xavfsizlik, xavfxatarlami
bashoratliligi.
MoJiya bozorida moliyaviy resurslar jamg'armachilardan
iste'molchilarga tomon va aksincha yo'nalishda harakat qiladi. Bunda
jamg'armalar investitsiyalarga transformatsiyalanadi (aylanadi).
I 3PHDHOo iJe Como. CeKper KanHTllIIa. nO'IeMY KanHTllIIH1M TopxeCTByeT Ha
3anaae H repnHT nopuceHHe BO BeeM OCTllI\bHOM MHpe. nep. e aHfJJ. M.,
.OJJHMn-6H3Hee-, 2001, CTp.272.
II
Moliya bozorida resurslar harakati qv)'idagi omillarga bog'liq:
• bozoming daromadlili.t darajasi;
• bozorni soliqqa tortish shart-sharoitlari;
• kapitalni yo'qotish yoki nazarda tutilgan foydani olohnaslik
xavf-xatari;
• bozomi samarali institutsional va funktsional tashkillashgani;
• bozomi samarali muvofiqlashtirilganligi va nazorat qilinishi;
• moliyaviy instrumentIaming real bazis bilan ta'minlanganligi
va shu asosda iqtisodiyot va moliya bozorini ekvivaientIigi;
• jamiyatning mentaliteti va tanlab olgan rivojlanish modeli;
• makro- va mikroiqtisodiy barqarorlik;
• tashqi kuchlar va hodisalaming bozorga ta'siri va boshqalar.
Moliya bozorining xossalari quyidagilardan kelib chiqadi:
• moliyaviy instrumentJar va ular bo'yicha iqtisodiy-huquqiy
munosabatlami ta'minlovchi tashkillashgan murakkab infratuzilmaga
(institutsional va funksional tuzilmaga) va faoliyat mexanizmiga
ega dinamik tizim;
• ochiqlik. teng imkoniyat. erkin raqobat. obyektiv bozor
bahosi. tavakkalchilik. omillar va voqelikJar (jarayonlar)ni o'lchamIiligi
(tahlil qilinishi. baholanishi va prognozJanishi mumkinligi):
• moliyaviy instrumentlaming monctizatsiyalashgan real bans
va sifat bilan ta'minJangan]igi. standartlashganligi va unifikatsiyalanganligi;
• bozor va uning qatnashchilarini transparentliligi (infonnatsion
shaffofligi);
• moliyaviy instrumentlaming optimal hajmi va baholarini
obyektiv talab va takJifdan kelib chiqqan holda shakllanishi;
• moliyaviy instrumentiaming erkin muomalasi industriyasi
uchun bozor infratuzilmasi bilan ta'minlanganligi;
• bozor qatnashchilarining biznes quvvati potensiali (sifat
parametrlari darajasi miqdori bo'yicha);
• bozomi tartiblashtirilganJigi (muvofiqlashtirilishi va nazorat
qilishishi darajasi bo'yicha).
Moliya bozorining muhim xossalariga quyidagilar kirndi: bozor
geografiyasi kengligi va chegaralari, bozoming tashkiliy modeli
parametrlari, bozomi raqobatbardoshliligi va xavfsizligi darajasi,
bozoming tavakkalchilik darajasi, bozomingjalbdorliligi. bozoming
egiluvchan moslashuvchanligi darajasi, bozomi iqtisodiyotga
ekvivalentlilik darajasi, bozoming funksiyaJarini bajarishi darajasi,
boz0f1!i omillarga ta'sirchanligi darajasi. Sanab o'tilgan xossaJar
12
moliya bozori muhitining quvvat potensialini belgilaydi va rivojini
shak11antiradi. Ya'ni, moliya bozori mUhitining quvvat potensiali
darajasi - bosh (integral) xossa sifatida - moliya bozorining sanab
o'tilgan xossalari darajasi miqdori bilan belgilanadi va baholanadi.
Shunday qilib, yuqoridagilarning barchasi moliya bozorining
mazmuni va xususiyatlarini ifodalaydi.