O'zbekistonda sanatni yuqori bosqichga ko'tarilishi va ilk chiqishlari reja: 1

IX-XII asrlarda diniy bilimlarning rivojlanishi.
O‘rta Osiyo zaminida islom dini ta’limotini rivojlanishiga xissa qo‘shgan buyuk allomalar yetishib chikkan va ular islomni kishilar ma’naviyati va axlogiga ijobiy ta’siri to‘g‘risida, xadisnavislik haqida dir qancha asarlar yozganlar. Afsuski, ular mustabid shurolar xukumronligida davrida, diniy xurofiy kitoblar yozganlikda ayblandilar.
Xayriyat, mustaqilligimiz tufayli ular yani qayta tiklindilar, asarlari tarjima kilinib, uzlarini yubileylari utkazildi, ular nomiga davlatimiz tomonidan yodgorlik majmualari tashqil etilib abadiylashtirildilar.
Imom al-Buxoriy (810-870). Xadis ilmining davrida oltin davr hisoblangan xijriy 3, milodiy 9-asrda xadisshunoslikda katta yutuqlar kulga kiritildi. Butun islom dunyosidagi eng nufuzli manbalar deb tan olingan 6 ta ishonchli xadislar tuplamining "as-sixoxo as-sitta" mualliflar O‘rta Osiyolik bo‘lib, ular Imom al-Buxoriy, al-xajjoj, at-Termiziy, Sulaymon-Sijistoniy, An-Nasoiy, Yazib ibn Mojjalardir. Shular ichida "Xadis ilmida amir al-muminiyn" nomiga sazovar bo‘lgani al-Buxoriydir. U xijriy 194 yil, milodiy 810 yilni 20 iyulida Buxoroda tugilgan. Al-Buxoriy yoshligida otasi vafot etib onasi kulida koladi. Akl-idrokli, utkir zexnli bo‘lganligi sabab, 10 yoshidan boshlab, atrofdagilardan eshitgan pand-nasixatlar (axdis)ni va Abdullox ibn al-Muborak va Vakiy kabi olimlarni xadis tuplamlarini yodlagan. Ustozi Shayx Doximiy bilan munozaralar qilgan. 825 yilda 16 yashar al-Buxoriy onasi va akasi Axdam bilan Makka va Madinaga keladi va 6 yil yashab xadis ilmidan uz bilimini oshiradi. Ilm fanning yirik markazlari bo‘lgan Damashk, Koxira, Basra, Kufa, Bog‘dod kabi shaharlarda bo‘ladi. U butun umrini musofirchilikda utkazib, Misr, Shom, Mesapotomiyada 2 marta, Bafada 4 marta bo‘lganman deydi.
Manbalarda yozilishicha, al-Buxoriy "Bog‘dodda paytida oyning nurida ijod kilib, korongi kechalarda sham yokib kitob yozgan". Nishonurlik al-Xakimning yozishicha, ustozlarining soni 90 ta bo‘lsa, shogirdlari undan kam bo‘lmagan, at-Terimiziy, al-Marvaziy, al-Xajjoj kabi shogirdlari bo‘lgan deb yozadi.
Al-Buxoriy umrining oxirlarida (863-868) yillarda Nishonurda madrada xadis ilmidan dars bergan va at-Termiziy bilan uchrashuvi xam shu paytda bo‘lgan. At-Termiziyni aytishicha, uz asarlari uchun kup ma’lumotlarni al-Buxoriydan loib yozgan. Al-Buxoriy xam at-Termiziyni bilimini yuqori baholab "men sendan kurgan foyda, sen mendan kurgan foydadan ortikrokdir" deb yozadi. Ustoz va shogirdni bir-biriga bo‘lgan xurmatini arab tarixchisi az-zaxabiy "xofizlar haqida tazkira kitobida" at-Termiziyni uz ustozining vafoti tufayli kattik kayguga botib, kup yiglaganidan kuzlari kur bo‘lib, uzok yillar kuzi ojiz bo‘lib kolganini yozadi.
Al-Buxoriy fakat yirik olimligi bilan emas, balki go‘zal xulk-atvori,odamovunligi, muruvvatliligi, ximmatliligi va saxovatliligi bilan boshqalaprdan ajralib turgan. U utkir zexnliligi, yodlash kobiliyatini ustunligi bilan xam shuxrat kozongan buyuk allomadir. Al-Buxoriyni kupchilik xasadguylar qurolmaydi. Hatto Buxoro amiri Axmad az-Zuxaliy bilan xam Aloqasi buziladi va amir Buxorodan chikib ketishni buyuradi, ilojsiz al-Buxoriy Samarqandga borib Xartang kishlogida xijriy 256 yil, milodiy 270 1 sentabrda 60 yoshida vafot etadi. Al-Buxoriy avlodlariga 20 dan ortik boy ilmiy meros koldirgan. "Al-Jome as-Saxix", "Al-Adab Al-Mufrad", "At-Tarix as-sagiy", At-Tarix al-avsot, At-Tarix al-kabir, Kitob al-ilal, Abrr ul-volidayn, Asomi us-saxoba, Kitob al-kuna va boshqalar. Uning eng muhim asari "Al Jome as-saxix" asaridir. Bu asari "saxiyx al-Buxoriy" deb xam yuritiladi. Alloma ibn Saloxni aytishicha al-Buxoriyni bu asariga takrorlanadigan 7275 ta takrorlanmaydigan 4000 ta xadis kiritilgan. Uzi 6000 ta xadisini yod bilgan. Xadisnavislikni dastlab al-Buxoriy boshlab bergan. Mustaqillik sharofati tufayli uning nomi abadiylashtirildi. Samarqandda Imom Buxoriy majmuasi tashqil etildi.
At-Termiziy (824-892) -xijriy 209 yil, milodiy 224 yilda termizda tugilgan. U ilm izlab Irok, Isfaxon, Xuroson, Makka va Madina shaharlarida bo‘lgan. U xadis tuplash va o‘rganishda kulay fursatdan unumli foydalanadigan bo‘lgan. At-Termiziydan bizgacha qimmatli manbalar meros bo‘lgan. "Al-Jome(jamlovchi) al-ilal fil xadays(xadislardagi ogishishlar), risola fil xilob va al-jadal (xadislardagi ixtilob va baxslar haqida risola), at-tarix (tarix), kitob az-zuxt (takva haqida kitob),kitob ul-asmo va al-kuna (ismlar va lakablar haqida kitob)" kabi asarlar yozgan. At-Termiziy asarlarining eng mashhuri al-Jome (jamlovchi) asaridir. Bu asar manbalarda al-Jome al-Kabir (katta tuplam), al-Jome us-saxiyx (ishonchli tuplam), Jome at-Termiziy (termiziy tuplami), sunan at-Termiziy (termiziy sunnatlari) nomlari bilan mashhurdir. At-Termiziy az-shamoil an-nabaviya (paygambarning aloxida fazilatlari) asarida, paygambarning shaxsiy hayotlari, u kishining suvrat va siyratlari, fazilatlari va odamlarga oid 408 ta xadis uz ifodasini topgan. 1990 yilda allomaning 1200 yillik yubileyi utkazildi. 1210 yillik yubiley Termizda utkazishga tayyorgarlik kurildi.
Axmad Yassaviy (1041-1167) O‘rta Osiyoda tasavvuf ta’limoti XII asrda paydo bo‘ldi. Uning asoschisi Axmad Yassaviy 1041 yilda Sayramda tugilgan. U yoshligida ota-onasidan ajralib, bobosi arslon bobo tarbiyasida keyinchalik ustozi Shaxobiddin isfijobiydan oladi. Keyin Buxoroga borib Yusuf Xamadoniydan oladi. Aytishlaricha Axmad Yassaviy 63 yoshida yer ostida xujra yasatib chillagi kirgan va umrini oxirigacha (125 yil yoki 133 yiil umr kurgan) yer ostida bo‘lgan. Yassaviy toshxatiga asos soladi va uning uziga xos koidalari mavjuddir.
1. Murid xech kimsani uz piridan afzal kurmasligi, unga xar doim taslimiyat isxor kilmogi lozim. 2. Murid shunchaki zukko va idrokli bo‘lishi kerak. 3. Shayxni barcha suzlari, ishlariga Murid sodik bulmogi kerak. 4. Murid uz piri (murshidi)ni barcha topshiriklarini chakkonlik bilan bajarmogi kerak. 5. Murid uz vadasida vafodor, so‘zida ustuvor turmogi lozim. 7. Murid uz ixtiyoridagi barcha mol mulkni uz shayxiga isxor etmogi lozim. 8. Murid uz pirini sir-asrorlaridan ogox bo‘lib xech kimga aytmasligi kerak. 9. Murid uz pirini mushkilotini oson kilmogi va nain-nasixatlarini bajo keltirmogi lozim. 10. Murid hudo yulida va shayxi yulida bor bisotini sochishga tayyor turmogi lozim. Yassaviy tashkati uning "xikmat" asarida berilgan.
Yassaviy tashkatida poklik, xalollik, to‘g‘rilik, mexr-shavkat, peshona teri bilan kun kechirish kabi insoniy fikirlar mavjud.
Najmiddin Qubro (1145-1221). Xijriy 6 asr va milodiy 7 asrda yashagan yani xijriy 540 yilda milodiy 1145 yilda Xivak shahrida tugilgan. Abduroxmon jomiy o‘zining "Nafoxat ul-uns" asarida Najmiddin bilan ilm istab misrga borganini yozadi. U yerda Ro‘zbekxon degan olim uni uglidek kurib mexir bilan tarbiya kiladi va kizini beradi. Keyin tabrizda bo‘ladi va kaynotasini maslaxati bilan Xorazmga keladi. Lekin Xorazmda Najmiddinni hayoti ogir sharoitda utadi. Chunki Xorazmga Chingizxonni bostirib kelishi davriga to‘g‘ri keladi. Kubrodan bizga favoix al-jamol va favotix al-jamol, al-usul al-ashara, risolat al-xoif al-xaim min laumon al-la’im, Kubro uz tashkatini al usul al-ashara (un usul yoki un asos) asarida ko‘rsatib beradi.
1. Tavba-uz xoxishi bilan xak taloga xech bir kursavtmasiz yuzlanish hudoni uz xoxishi bilan sevishi kerak.
2. Zuxd fi-dunyo-bu dunyo lazzatidan tiyilish xayrli ishlar bilan band bo‘lish.
3. Tavakkal-hudoga ishonish, uni ulug‘vorligini e’tilof etish. Maqsadga erishishda tavakkal etish.
4. Kanoat-hayot kechirishda kanoatlanish, mol-dunyoga xavas kilmaslik, bekorchilikka berilmaslik.
5. Uzlat-tanxolikda utirib ruhni mustahkamlash boshqalar fikricha ishonmaslik.
6. Mulozimat az-zikr (uzluksiz zikr)-uz xoxishi bilan hudoni yod kilish pastkashlik, xasad, ochkuzlik, ikki yuzlamachilik kilmaslik.
7. Tavajjux-butun moxiyatni hudoga karatish.
8. Sabr-to‘g‘ri yuldan adashmasdan borish.
9. Murakobo-(tafakkurga gark bo‘lish) mushoxada yuritish lekin ortikcha xis-tuygularga berilmaslik.
10. Rizo-avvaldan nimaga ishongan bo‘lsa ushani uz buyrugiga olish.
Maxmud az-Zamaxshariy (1075-1144) zamaxshar kishlogida tugilgan. U Buxoroda, Bog‘dodda, Makkada, Marv nishonur, Isfaxon, Isomda bo‘ladi. U Makkada 5 yil turadi va Jorullox (olloxning kushnisi) degan nomga muyassar bo‘ladi. Uning arab tili va grammatikasiga oid "Al-Mufassal" asaridir. Buni ixchamlashtirib "Namuna" deb aytadilar. Kur’onning sharxlari buyicha al-Kashshof asarini yozadi. U arablar va gayriarablarning ustozi, Xorazmning faxri degan nomlar bilan mashhurdir. Uning "Oltin shodalar" asari (ayollarning iffatiga e’tibor beradi), nozik iboralar kabi asarlar yozadi.