-TEMA. O`ZBEK XANLIQLARININ` PATSHA ROSSIYASI TA`REPINEN BASIP
ALINIWI. PATSHASHILIQTIN` EZIWSHILIGINE QARSI TU`RKSTAN
XALIQLARININ` MILLIY AZATLIQ GU`RESI. JADIDSHILIK
REJESĐ
::::
1
. Patsha Rossiyasının` Orta Aziyanı basıp alıwı.
2
.Tu`rkstan general-gubernatorlıg`ının` du`ziliwi. Patshashılıqtın` Tu`rkstanda ekonomikalıq
u`stemlikti a`melge asırıw tarawındag`ı siyasatı.
3
. Patshashılıqtın` Tu`rkstanda ma`deniy ha`m ag`artıwshılıq tarawındag`ı siyasatı, onın`
koloniyalıq ma`nisi.
4. Tu`rkstan xalıqlarının` patshashılıqtın` koloniyalıq eziwine qarsı milliy azatlıq
ha`reketinin` baslanıwı. 1892-jılg`ı Tashkenttegi, 1898-jılg`ı Andijan ko`terilisleri ha`m basqaları.
5. XX a`sir baslarında Tu`rkstannın` ja`miyetlik-siyasiy turmısı. Jadidler ha`reketi- nin`
ju`zege keliwi.
Rossiya menen Orta Aziya baylanısları XVI a`sirlerden baslap elshilik qatnasta bolıp turdı.
Biraq ra`smiy tu`rde baylanıslar ornatıwg`a erisilmedi.
Rossiyanın` Orta Aziya menen baylanısı Petr
1
waqtında bir qansha rawajlandı. Sonlıqtanda
1717-jılı Hiywag`a Bekovich-Cherkasskiy basshılıg`ındag`ı ekspeditsiya jiberiledi. Ekspeditsiya bir
jag`ınan tanıshlıq elshisi sıpatında bolsa, al ekinshi jag`ınan Hiywa xanlıg`ına dushpan sıpatında
ha`reket etip, aqıbetinde ekspeditsiya Hiywa xanlıg`ı ta`repinen qıyratıldı.
1839-jılı Orenburg general-gubernatorı Perovskiy ta`repinen Haywanı basıp alıwg`a
urınıwlar boldı. Biraq, bul ha`reketlerde bosqa ketti.
Biraq Qazaqstan jerlerinin` Rossiya qol astına o`tiwi, ol jerlerde jan`a qalalardın` salınıwı,
ruslardın` Orta Aziya sawda baylanısların rawajlandırıwdın` oraylıq platsdarmı bolıp qaldı. Sonday-
aq XIX 30-jıllarında Rossiya Orta Aziya bazarları ushın Angliya menen qarama-qarsılıg`ı kelip
shıqtı.
XIX a`sirdin ortalarınan baslap Rossiyada kapitalizmnin` rawajlanıwı patsha hu`kimetinin`
Orta Aziyag`a basıp kiriwine tu`rtki boldı. Kapitalistlik sanaatının` o`siwi jan`a bazardın`
sawdasına ha`m shiyki zat dereklerine bolg`an talaptın` ku`nnen-ku`nge asıwına imkaniyat
tuwdırdı. Bunnan tısqarı, Rossiyanın` Orta Aziyanı basıp alıwının` sebeplerinin` biri-Amerikanın`
arqasında ha`m qublasında puqaralar urısı sebepli Amerika paxtasının` Evropag`a a`keliwinin`
toqtap qalıwı boldı. Paxtanın` jetispewshiligi na`tiyjesinde toqımashılıq tarawında dag`darıs ju`z
berdi, sonlıqtan shiyki zattın` dereklerin izlep tabıw za`ru`r edi. Sonday aq Rossiyanın` Qırım
urısında jen`iliske ushırawı ha`m Angliyanın` Orta Aziya jerlerin basıp alıwg`a ashıqtan-ashıq
36
tayarlanıwı, patsha Rossiyasının` Orta Aziyag`a hu`jimin tezletti. Da`slepki a`skeriy ha`reketler
Qoqan xanlıg`ına qaratıldı.
1847-jılı orıs a`skerleri Sırda`r`yanın` to`mengi jag`ın iyelep aldı ha`m Aral qorg`anın qurdı.
1853-jılı aq meshitti (Ha`zirgi qızıl Orda) iyeleydi. 1854-jılı Alma-ata awılı janında Vernıy bekinis
qorg`anı salınadı.
Patsha Rossiyasının` en` jawızlıq ha`reketlerinin` biri sonnan ibarat, ol Orta Aziya
aymag`ındag`ı jasap kiyatırg`an xalıqlar arasına ha`r qıylı o`sekler taratıp, olar arasında qarama-
qarsılıq tuwdırıwg`a ha`reket etip turg`an. Ma`selen, Sibir` korpusının` komandiri G.Gosforttın`
1856-jılı 12-oktyabr`de bergen ra`smiy ko`rsetkishinde bılay delinedi.
″
Biz awele Jayık
da`r`yasının` arjag`ınan ko`ship kelgen kazaqlardı turaqlastırıwımız ha`m Qara qırg`ızlardın` tu`rli
elatların o`zimiz ta`repke awdarıp, son` olardı Qoqanlılarg`a qarsı dushpanlıq sezimlerin oyatıwdı
qollap-quwatlawımız kerek
:
.
1861-jılı 21-iyun`de orıs patshasının` qatnasıwındag`ı ken`es Qoqan xanlıg`ın bir jaqlı etiw
xaqqında ja`ne bir ma`rtebe qararg`a keldi. Usı ko`rsetpenin` tiykarında xalıqtın` ishkerisine qaray
kirip barıw, qalalardı, walayatlar ha`m qorg`anlardı izli-izinen toqtawsız basıp alıwg`a kirisildi.
1864-jılı Chimkent, 1865-jılı u`lken qıyınshılıqlar menen Tashkent qalası jawlap alınadı.
Tashkent basıp alıng`annan keyin Rossiya imperiyasının` Tu`rkstan ma`selesine tiyisli barlıq
a`skeriy siyasiy ma`selelerin sheshetug`ın, orıs rezidentsiyasının` xızmetin orınlaytug`ın ma`kang`a
aylandırıla basladı. Tashkent Orta Aziyanı koloniyalarg`a aylandırıw xaqqındag`ı hu`kimlerdi
orınlaytug`ın tayanısh a`skeriy-siyasiy administrativlik shtab xızmetin atqardı.
1866-jılı Xojent jawlap alınadı. Usı jılı Tashkent, Xojent Chirchiq a`tirapları, Jizzak jawlap
alınadı. Orıs a`skerleri Buxara a`mirliginin` bir bo`legin iyelep, onı Qoqan xanlıg`ı shegaralarınan
bo`lip tasladı.
Tu`rkstan general gubernatorlıg`ı du`zilgennen keyin Fon Kaufman o`zine berilgen u`lken
wa`killekler tiykarında Buxarag`a qarsı urıs ha`reketlerin ken` ko`lemde tag`ı baslap jiberdi.
1868-jılı 1-mayda 8300 adamlıq orıs armiyası Samarqand qalasının` bosag`asındag`ı
Shopanata to`beliginde a`mirdin` armiyasın jen`di.
1868-jılı 23-iyun`de a`sirdin` elshileri pitim jasasıw ushın Samarqandta turg`an Fon
Kaufmang`a keledi. Kaufman Samarkand, Qattakurg`an ha`m Zarafshan da`r`yasının` joqarı jag`ın
Rossiyag`a beriwdi ha`m 500 mın` som mug`darında kompensatsiya to`lewdi sha`rt etip qoyadı.
Sha`rtnama boyınsha Buxara a`miri shet ma`mleketler menen diplomatiyalıq baylanıslar ju`rgiziw
huqıqınan ayrıldı, orıs sawdagerleri ushın irkinishsiz sawda-satıq islew minnetlemesi ju`klendi.
A`mir Rossiyag`a siyasiy bag`ınıwın tolıq moyınladı.
Bul jag`daylar Rossiya menen Angliya arasındag`ı qarım-qatnaslardın` sheyelenisiwine alıp
keldi. Sonlıqtanda Rossiya imperiyası Angliya menen qarım-qatnas bir jo`nkilli bolg`ang`a shekem
Hiywa xanlıg`ına hu`jim jasawdı toqtatıp turıwg`a ma`jbu`r boldı. Sonın` menen birge 1717-jılı
Bekovich-Cherkasskiydin`, 1839- jılg`ı Perovskiydin` jen`isleri Rossiya ushın sabaq bolıp, bul
jen`ilislerdin` sebepleri teren` u`yrenildi. A`skeriy rejeler ju`da pısıq ha`m puxta islep shıg`ıldı.
Hiywag`a hu`jim jasawdan aldın u`lken jansızlıq jumısları alıp barıldı.
Hiywa bag`darındag`ı barlıq a`skeriy ku`shlerdin` bas komandiri etip Fon Kaufman tayınlandı.
1873-jıldın` ba`ha`rinde onın` buyrıg`ı boyınsha barlıq a`skerler Haywanın` shegarasınan o`tip,
aldın-ala kelisilgen rejege muwapık basqınshılıq urısın baslap jiberdi. 1873-jılı 18-may ku`ni Fon
Kaufman otryadları A`miwda`r`yadan keship o`tip, 23- may ku`ni Xazarasp qorg`anın basıp
aldı. Sonday-aq usı waqıtta Kon`ırat, Xojeli, Man`g`ıt qalaları da iyelendi. Rus a`skeriy basshıları
jergilikli hu`kimdarlardın` kelisimge keliw o`tinishlerine qaramastan bul qalalardı adam
shıdamaslıq da`rejede bu`lginshilikke ushırattı.
1873-jıldın` 12-avgustında Fon Kaufman ha`m Hiywa xanlıg`ı ortasında kelisimge kelinedi.
Haqıyqatında bul kelisim ten`sizlik ha`m a`dalatsızlıq tu`rde du`zilgen sha`rtnama edi. Jen`impaz
ha`m basqınshı Kaufman o`zinin` sha`rtlerinin` orınlanıwın qatan` tu`rde talap etti. Al, jen`iliske
ushırag`an hu`kimdar onın` atyqanların qabıl etti. Sha`rtnama boyınsha Hiywa xanı siyasiy
xuquqlardan, o`z betinshe sırtqı siyasat ju`rgiziwden ayırıldı.
A`miwda`r`yanın` to`mengi ag`ısının` on` jag`asındag`ı xanlıqqa tiyisli barlıq jerler
Rossiyag`a berildi. Xanlıqqa
2
million
2
00 mın` som mug`darında kontributsiya salındı. h.b.
37
Rossiya a`skerleri bunnan keyin sha`rtnamada kelisilgen to`lemlerdi tu`rkmenlerdin`
jag`daylarına qaramastan olarg`a qarsı qırg`ınshılıq urısın dawam etti. Tu`rkmen xalqının` azatlıq
urısına aylang`an bul ha`reketti Rossiya xu`kimeti 1881-jılg`a shekem bastıra almaydı. Olar a`sirese
ko`terilisshiler ornalasqan Ko`k-to`be qalasın jer menen jeksen etip, Orta Aziya territoriyasın
o`zlerine qaratıp aldı. Biraq bul jerlerdi qarsılıq ha`reketleri u`zliksiz dawam etip bara berdi.
1867-jılı 14-iyul`de Rossiya imperatorı Aleksandr II Tu`rkstan a`skeriy okrugin du`ziw ha`m
Orta Aziyadan basıp alınıp, Rossiyanın` quramına kirgizilgen aymaqlardan ibarat bolg`an Tu`rkstan
general-gubernatorlıg`ı du`ziw haqqında pa`rman berdi. Okrugtin` komandiri ha`m general-
gubernator bolıp general ad`yutant K.P.Kaufman tayınlandı. Og`an u`lken wa`killikler berilip, bir
ma`mleketke urıs dag`azalawı, pitim jasawı mu`mkin edi, finans ha`m ekonomikalıq patshanın`
o`zine esap beretug`ın edi.
Sonlıqtanda Tu`rkstannın` baylıqların o`z ma`pine paydalanıw da baslı waziypa bolıp turdı.
XIX a`sirdin` aqırlarında Rossiyada kapitalistlik katnaslar jedel rawajlanıp, onın` imperializm
basqıshına o`tip atırg`anlıg`ı tu`rli tarawlarda ayqın ko`rindi. Da`slep bul ekonomikalıq turmısta
ko`zge taslandı. Bul ju`da` u`lken monopoliyalarg`a sheksiz shiyki zat jetkerip beretug`ın derekler
za`ru`r degen so`z edi. A`sirese toqımashılıq sanaatının` ha`wiJ alıp o`siwi Tu`rkstanda
patshashılıqtın` monopoliyalılıg`ın ta`miyinlewge ken` jol ashıp berdi. Patsha administratsiyası
Tu`rkstandı shiyki zat deregine ha`m onı orıs tovarları satılatug`ın bazar maydanına aylandırıw
ushın barlıq qurallardı tezlik penen iske saldı.
Tu`rkstan daramattın`, paydalanıw deregi sıpatında da patsha Rossiyasının` g`aziynesin bayıtıp
barmaqta edi. Bul daramatlar 1867-1896-jıllarda 4 ese ko`beydi. Rossiya Tu`rkstan qarım-qatnasları
tek Rossiya imperiyasının` ma`plerine boysındırıldı. Sonın` ushın u`lkede qurılıp atırg`an barlıq
zavodlar, a`sirese paxta zavodları orıs sanaatının` iyelerine qaraslı edi. Tek geyparaları g`ana orıs-
o`zbek burjua sawda-sanaat wa`killerine qaraslı edi. Tu`rkstannın` Samarqand, Sırda`r`ya ha`m
Ferg`ana wa`layatlarında 1867-1900 jıllar dawamında 170 sanaat ka`rxanası ashılg`an bolsa, 10 jıl
dawamında (1900-1910) tag`ı 220, al 4 jıl ishinde (1910-1914) 180 ka`rxana iske qosıldı. Mine usı
tsifralardın` o`zi-aq u`lkede sanaat qurılısı bir ta`repleme alıp barılg`anlıg`ın ko`rsetedi.
Ylkenin` paxtası Rossiyag`a suw menen hawaday za`rur edi. Sol sebepli Tu`rkstannın` usı
za`ru`rlikti pitkeretug`ın aymaq ekenin aytıp knyaz` Masal`skiy bılay dep jazg`an edi.
″
Paxtashılıqtın` ha`r ta`repleme rawajlandırıw orıs toqımashılıq sanaatı ushın jaqın keleshekte o`mir
o`lim ma`selesine aylanajaq. Tu`rkstannın` Rossiya imperiyasına ko`rsetetug`ın ullı ekonomikalıq
xızmeti de mine usıda
:
1880-jılı Tu`rkstan paxtası orıs sanaatı talabının`
20
protsentin qurap, bul tsifr jıl sayın artıp
bardı ha`m birinshi ja`ha`n urısı aldında
8
0 protsentke jetti. Sol sebepli imperiyada toqımashılıq
sanaatı basqa sanaatlarg`a qarag`anda jedelirek astı.
Rossiya imperiyasının` generalları da, siyasatshıları da sonı jaqsı biler edi, tek a`skeriy ku`sh,
oraylıq basqarıw apparatın engiziw menen u`lkeni uzaq muddette ha`m isenimli tu`rde qolg`a uslap
turıwg`a bolmaydı. Sonın` ushın olarg`a o`z milletin, yag`nıy orıs millettine tiyisli xalıqtın`
jergilikliler penen aralastırıp jiberiw, Tu`rkstanda turaqlı tu`rde jasaytug`ın orıs ha`m slavyan xalqın
payda etiw kerek edi. Olar bul mashqalanı Orta Aziyag`a orıs xalqının` kolonizatorlar ha`kimiyatına
ko`z-qarasın ha`m is-ha`reketlerin baqlap, za`ru`r bolg`an waqıtta awhaldan da`rhal xabardar etiw
lazım edi. Qullası orıs milletine tiyisli bul adamlar patshalıq ushın sotsiallıq tayanısh qatlam bolıwı
kerek edi.
Sonın` ushın ko`shiriw siyasatın iske asırıw Tu`rkstan general-gubernatorlıg`ı du`zilgen 1867-
jılı aq baslap jiberildi.
Orıslar Orta Aziyanı basıp alg`annan keyin u`lkeni o`zlestiriw maqsetinde xalıqtın` sanın
dizimge alıwg`a kiristi, u`lkeni izertlep shıqqan qupıya ma`sla`ha`tshi Girs Tu`rkstanda 2406000
adam jasaytug`ının ha`m olardan 1200000 adam er adamlar ekenin jazg`an. Mine usı er adamlarg`a
a`skeriy xızmet miynetin ju`klew ma`selesine toqtag`an patsha a`meldarı bul og`ada qa`wipli
siyasiy ilaJ ekenin ko`rsetip, Tu`rkstan xalqın armiyag`a hasla shaqırmaw siyasatın jaqlap shıg`adı.
Girstın` esaplawına qarag`anda u`lkede a`skeriy xızmetke er adamlar alınsa,
6
jıl ishinde
zamanago`y a`skeriy texnikanı biletug`ın, jawıngerlik sapta ju`riwdi mengergen Tu`rkstanlılardın`
sanı Tu`rkstan a`skeriy okrugindegi a`skerlerdin` sanınan artıp ketedi. Olardın` arasında
jawıngerlikti jetilistiriw imperiyanın` ma`plerine qayshı keledi. Bunın` ornına bul xalıqqa a`skeriy
38
salıq salıw ma`qsetke muwapıq. Patsha Rossiyası o`zbek xalıqların basıp alg`annan keyin bul jerde
a`zelden dawam etip kiyatırg`an jerge iyelik etiw formasına dus keldi. Sol sebepli bul ma`seleni
da`rhal o`zlerine qolaylı etip o`zgertiwge asıqpadı. Olar negizgi dıqqattı xanlıqlardan tartıp
alıng`an aymaqlarda koloniyalıq ma`mleket basqarıwının` bekkem tırnag`ın salıwg`a qarattı, jer
iyelewshilik ha`m suwdan paydalanıwg`a tikkeley aralaspadı. Patshashılıqtın` basqınshı
administratsiyası a`wele salıq jıynaw menen shug`ıllandı.
Bunın` barısında olar jer-suw qatnasların teren` u`yreniwge kiristi. Na`tiyjede Tu`rkstan
general-gubernatorı 1879-jılı otırıqshı ha`m ko`shpeli xalıqtan alınatug`ın salıqtı ko`beytti.
Salıqlardın` mug`darı tek Sırda`r`ya wa`layatının` o`zinde 1869- jıldag`ı 288 mın` somnan 1882-
jılı 505 mın` somg`a arttı. Ko`plegen jerler ma`mleket esabına o`tkerildi. Menshik jerlerge ha`m
ha`tte wa`qım jerlerge de salıq salındı.
Sonın` menen birge jer duzilisinin` jan`a ta`rtip qag`ıydalarının` ju`zege keliwine jag`day
du`zdi, sebebi jerdi satıw ha`m satıp alıw mu`mkin edi. Jer qatnasları tarawındag`ı ilajlardın`
negizgi na`tiyjesi sonnan ibarat boldı, a`skeriy feodal jer iyeligi saplastırıldı. Usı waqıtqa shekem
olar o`z jerlerinin` ko`pshilik bo`legin mayda diyxanlarg`a ijarag`a berip kiyatır edi. Endi bul
jerlerdin` ko`pshilik bo`legi sol a`tiraptın` o`zinde diyxanshılıq etip ju`rgen adamlardın` qolına o`tti.
Sonday-aq Tu`rkstan awıllarında jallanıp islewshilerdi de ken` taraldı.
Rossiya Tu`rkstan u`lkesin basıp alg`annan keyin milliy ma`mleketshilik sezimlerin
sin`diriwdi negizgi wazıypa dep esapladı. Sonın` ushın Rossiyanın` a`skeriy toparları, a`meldarları
Tu`rkstanda ullı orıs ma`mleketshilik ideyasın a`melge asırıwg`a kiristi. Bul iske orıs zıyalıları da
qatnastırıldı.
Tu`rkstanda jan`asha usıl mektepleri, Orıs tuzem mektepleri ashılıp, olar arqalı Tu`rkstan
xalqın orıs turmısı a`tirapında ta`rbiyalaw, son`ın ala orıslar menen jergilikli xalıqlardı aralastırıp
jiberip, bul jerde evropasha turmıs qa`lpinin` jen`iwi tolıq ta`miyinlewge umtıldı. Sonı da ayrıqsha
atap o`tiw kerek Tu`rkstan u`lkesindegi musılman bilimlendiriw shaqapshaların general-
gubernatorlıq g`amxorlıqtan shıg`arıp tasladı. Sebebi olar kolonizatorlıq ta`rtiplerge qarsı, milliy
ma`deniyat taratıwshı ilim orayları edi.
Patsha hu`kimeti jergilikli xalıqlardın` milliy, siyasiy ekonomikalıq ha`m ma`deniy
rawajlanıwına qayshı keletug`ın usılda
″
Tu`rkstan orıslar ushın
″
uranı astındag`ı reformanı a`melge
asırıwg`a kiristi.
XIX a`sirdin aqırlarında Tu`rkstanda ju`da` ko`p eski mektepler islep turdı. Bular negizinen
baslang`ısh ha`m orta jeke joqarı diniy ta`lim beretug`ın ma`deniy oshaqlar edi. Bul jerde diniy
ta`lim menen sheklenip qalmastan du`n`yalıq ta`lim de beretug`ın edi. Oqıtıwshılar xat sawatın
ashıp, esaplaw boyınsha da bir qatar sabaq alatug`ın edi. Eski mektep a`dette kishkene g`ana bolıp,
onda 10-15 oqıwshı bilim alg`an.
Tu`rkstanda medresedegi bilimlendiriw orta a`sirlerde aq o`zin ha`r ta`repleme aqlag`an bolıp,
olarda pu`tkil du`n`yag`a atı tanılg`an alımlar jetisip shıqqan ha`m olar a`lemnin` besigin
ta`rbetkeni ja`ha`nge belgili. Biraq XIX a`sirge kelip medreseler bunday abıroy dıqqatınan to`men
da`rejege TU`Sip qalg`an edi. Bug`an xanlardın` o`z-ara feodallıq urısları, sol patsha Rossiyasının`
u`lkenin` qıyratılıwına alıp kelgen urısları sebepshi boldı. Medreselerdin` ta`lim ta`rbiyalıq
jumıslarında diniy ta`liymatqa ha`dden tısqarı dıqqat awdarılıp ja`ha`n ko`lemindegi ilimlerge
g`amxorlıqtın` pa`seyip ketiwi de o`zinin` unamsız ta`siyrin tiygizgen edi.
Orta Aziya orıs patshalıg`ının` armiyası ta`repinen basıp alıng`annan keyin u`lkede o`zine ta`n
tariyxıy siyasiy sha`riyat ju`zege keldi. A`wele u`lke siyasiy, ekonomikalıq milliy eziwshilik astına
alındı. Ha`tiyjede bul u`stemshilik atmosferası birinshi na`wbette ma`deniyat ilim ko`rkem o`ner
a`debiyat, ja`miyetlik siyasiy pikir, xalıqtın` turmıs kelip usag`an salalarg`a o`z ta`sirin tiygizdi.
Kolonizatorlardın` ideologiyası basqınshı, eziwshi ku`sh sıpatında u`lkedegi milliy
ma`deniyatqa pu`tkilley qarsı bolg`an bolsa, Tu`rkstan aymag`ındag`ıg`a qarag`anda ku`shler de
Evropanın` aldıng`ı ilim ha`m ma`deniyatına sonday qatnasta boldı. Demek ha`r eki ta`repten
reaktsiyashıl ku`shleri milliy ma`deniyattın` gu`llep rawajlanıwına tosqınlıq jasadı. Kerisinshe ha`r
eki terepten aldıng`ı ku`shleri ilim ha`m ma`deniyattın` u`lkede ulıwma rawajlanıwına u`lken u`les
qostı.
Usı da`wirdegi belgili ma`deniyat iskerlerinen Axmad Danısh bolıp ol a`wele Shıg`ıs
ma`deniyatın jaqsı u`yrenip, son` Batıs ma`deniyatının` bag`darlanıw pozitsiyaları menen tanısadı.
39
A`sirese onın` 1800-1870-jıllarda Rossiyag`a eki ma`rtebe sayaxat jasawı og`an Evropa ma`deniyatı
menen ken`irek tanısıwına imkaniyat berdi.
Axmad Danısh artta qalg`an Buxara a`mirligin rawajlanıwg`a qaray baslaytug`ın reforma
o`tkeriw joybarın du`zedi. Onda bilimlendiriw siyasat, ekonomikalıq turmıs, paydalı qazılmalar
ha`m olardan qalay paydalanıw ha`m ulıwmalıqtın` ma`pine boysındırıw a`rmanı anıq
sa`wlelengen.
Orta Aziya basıp alıng`annan keyin patsha hu`kimeti bekkem ornalasıp alıw ushın bul jerge
tek armiyanı g`ana emes, sonın` menen birge ta`biyiy ha`m ja`miyetlik ilimler tarawında atı
shıqqan alımlardı da jiberdi. Olardın` aldına Orta Aziya xalıqları arasınan alımlar, qa`niygeler
tayarlaw wazıypası qoyılmadı. Ta`biyiy ilimler alımlarının` aldına qoyılg`an wazıypası u`lkenin`
baylıqların Rossiya imperiyasının` ma`plerine tezirek xızmet etetug`ın ilimiy juwmaqlar tayarlap
beriwden ibarat edi. Ja`miyetlik tariyxıy ilimlerdin` aldına o`zine ta`n talaplar, jergilikli-xalıqlardın`
minez-qulıqların, etnikalıq jaqtan u`yreniw, qa`wimler, ruwlar arasındag`ı qatnaslardı u`yrenip bul
xalıqlardı basqarıwda alımlardın` pikirinen paydalanıw wazıypası qoyıldı. Ha`r bir qa`nige Orta
Aziyada neni qolg`a kirgiziw ha`m onı Rossiyadag`ı qaysı ilimiy yamasa ma`mleketlik joqarı
sho`lkemlerge jo`neltiw bag`darlamalarına iye edi.
1867-jılı Tashkentte meteorologiyalıq stantsiya ashıldı. Ol u`lkenin` klimatın u`yreniwge
kiristi. 1870-jılı Tashkentte Tu`rkstan xalıq kitapxanası sho`lkemlestirildi. Orta Aziya xalıqlarının`
turmısına bag`ıshlang`an ilimiy ha`m u`lketanıw ma`selesine tiyisli tu`rli xabarlar ha`m maqalalar
″
Tu`rkstan wa`layatının` gazeti
″
,
″
Tu`rkestanskie vedomosti
″
gazetaları (1879-1917) ha`m basqa
jergilikli baspa so`zde turaqlı tu`rde ja`riyalanıp turdı.
1870-jılı Orta Aziya alımlarının` ja`miyeti du`zildi. Bul ja`miyet o`zinin` aldına Orta Aziya
tariyxı, geografiyası, etnografiyası, statistikası, ekonomikası ma`selelerine tiyisli mag`lıwmatlardı
toplawdı maqset etip qoydı. Bul jumıslarg`a jergilikli adamlarda qatnasıp o`z gazeginde
u`lkemizdin` ilimin, ma`deniy-ag`artıwshılıq islerinin` rawajlanıwına u`lken u`les qostı.
Rossiya Tu`rkstan u`lkesin basıp alg`annan keyin onın` baylıqların talan taraJ etiw menen
birge xalıqtı ha`r ta`repleme eziwdi dawam etti. Sotsiallıq ha`m milliy koloniyalıq eziwshiliktin`
shıdap bolmaslıq da`rejege jetiwi na`tiyjesinde xalıq narazılıq ha`reketi barg`an sayın pisip jetise
basladı. Ylkemizdin` ha`r qıylı orınlarında baslanıp kiyatırg`an bul ko`terilislerdin` ha`reketke
keltiriwshi ku`shi diyxanlar, qalalardag`ı o`nermentler boldı. Bul ha`reketlerde patriot ruwxaniylar,
milliy arnamısın joyıtpag`an feodallarda qatnastı. Axmad Zaki Validiy orıs u`stemshiligi Tu`rkstan
xalıqlarındag`ı jawıngerlikti joq etiwge mudamı ha`reket etkenin durıs an`lay otırap, bul
ha`diysenin` man`ızına dıqqat awdarıp bılay dep jazg`an edi.
″
tu`rktin` pu`tkil tariyxıy evolyutsiya
dawamında en` ko`zge taslanatug`ın o`zgesheliklerinen biri-tariyxın biz bilgen da`wirinen berli
a`sker bolıp kelgenligi, ta`rtip suyiwshiligi, turmıstın` en` awır mu`shkil islerine de tayar turıwı,
mashaqatlar gezlesse uzaq waqıtlar dawamında sabırlılıq ko`rsetiwi bolıp tabıladı. Patsha hu`kimeti
qanshama awır jazalap menen qorqıtpasın, mine usı milliy arnamıs ha`m jawıngerlik ruwxı xalıq
ha`reketlerinde o`z sa`wleleniwin taptı, onı gureslerge shaqıra berdi. Bunday ko`tirilisler Qoqandta
Polat xan (molla isxaq) basqınshılıg`ında, 1878 jılı Mın`to`bede Jatimxan basshılıg`ındag`ı
da`slepki patshashılıqqa qarsı u`lken ko`terilisler boldı. Ulıwma keyin ala ko`terilisler Turkstannın`
barlıq aymag`ında dawam etip bardı.
Usınday ko`terilislerdin` biri 1892-jılg`ı Tashkenttegi ko`terilis bolıp esaplanadı. Ko`terilis
oba keselligine baylanıslı kelip shıqtı. Qala administratsiyası bul kesellikke qarsı bir qansha ilajlardı
o`tkerdi. Da`slep qaladag`ı 12 qoyımshılıq jawıp qoyıldı. Bul keselikten o`lgen adamlar ushın
qaladan sırtta arnawlı qoyımshılıqlar ashıwg`a wa`de etildi.
Biraq qala aqsaqalının` o`zgertilip, onın` o`z ma`qseti ha`m rus administratsiyası ushın
xızmetleri, oba keselinen basqa awrıwlardı da oba dep qala sırtındag`ı qoyımshılıqqa jerlewdi
buyırıwı ko`terilistin` baslanıwına sebepshi boldı. Kolonizatorlar xalıqtın` milliy ha`m diniy
qa`driyatları menen esaplaspadı.
Kolonializm administratsiyası xalıqtın` a`det-u`rplerin pisent etpey, a`skeriy talaplardan,
turpayı qatnas jasadı qadag`an etiwler sebepli heshkim qaladan sırttag`ı diyxanshılıq jumısların
isley almadı. Diyxanlar sawda-satıq islew ushın qalag`a kirgizilmeydi. Diyxanshılıq jumıslarının`
qızg`ın mapazı bolsada itibarg`a alınbadı.
40
Shıpakerlik ko`z-qarasınan a`melge asırılıp atırg`an durıs ha`m ibaratlı ilajlar xalıqqa isenimli
tusindirilmeydi. Bul na`rse elede bolsa tusinbewshiliktin` ken`irek taralıwına sebepshi boldı.
Sonın menen birge oba keseline baylanıslı o`lgenlerdi jerlewshilerdi jazalaw, ha`tte
ko`milgenlerdi go`rlerinen qazıp alıw kerekligi de politsiya pristavı ta`repinen aytıladı.
Bunday marhumlardın` ruwxın qorlaw, musılman u`rp-a`detlerinin` ha`m sha`riyattın` ayaq
astı etiliwi adamlardın` narazılıq ha`reketin ku`sheytip jiberedi.
Biraq kolonizatorlar ta`repinen ayawsız oqqa tutılıwdın` na`tiyjesinde ko`terilisti bastırıwg`a
erisedi.
Ko`terilistin` negizgi sebebin koloniyalıq a`meldarlardın` o`zleride jaqsı biletug`ın edi. Atap
aytqanda N.P. Ostroumov bılay dep jazg`an edi.
″
Ko`p jag`ınan ayıp o`zimizde, a`lbette, olardın`
(sartlar dın) minez-qulqın, nızam-qag`ıydaların u`yrenbedik, elede uyrenbey atırmız. Bunday ayıp
tek obanın` o`zinde emes, bul sabır kesesi tolg`an xalıqtın` ga`zebin arttırıp jibergen son`g`ı tamshı.
Narazılıq a`lle qashannan beri ku`sheyip, jıynalıp kiyatır edi, al son` basqa narazılıqlar qosılıwı
menen birden ko`terilis baslanıp ketti.
Toshkenttegi ko`terilis Turkstandag`ı koloniya administratsiyasın u`lken ta`shwishke saldı.
Orıs kolonizatorları orayg`a administrativlik-politsiya shtatların ko`beytiw ha`m administratsiyalıq
jaza wa`killiklerin tag`ı da ken`eytiw xaqqında soranıp ruxsat aladı. Usag`an baylanıslı 1892-jılı
shıg`arılg`an nızamlarda
″
ku`shli qorg`aw
″
da dep dag`azalang`an orınlarda Turkstan general-
gubernatorı ma`jilis jıyınlardı tarqatıw, sawda-sanaat ka`rxanaların jabıw baspa so`z organların
qadag`an etiw, qa`legen adamdı surginge jiberiw, ja`riyma salıw ha`m basqa xu`qıqlardı alatug`ın
boldı.
Orıs patshalıg`ı Turkstan xalıqlarındag`ı watandı suyiwshilik gu`resshenlik sezimlerin
saplastırıwdı u`lkedegi jumıstın` mazmunı dep bildi.
Sonın` ushın mudamı barlıq ku`shlerdi usı sharapatlı sezimdi u`lke xalıqlarının` yadınan ha`m
sanasınan o`shirip taslawg`a bag`darlap otırdı. Biraq koloniyadag`ı xalıqtın` azatlıqqa bolg`an
umtılıwı mudamı dawam ete berdi.
Usınday el ushın guresken ha`m izine xalıqtı tarta bilgen Muxammad Aliy Đyshan bolıp, ol
xalıqtı o`z a`tirapına toplap, olardı sawatlandırıw menen shug`ıllang`an. Sonday-aq Muxammad
Aliy Đyshan basqa da ellerde bolıp, olardın` jasaw sharayatları menen tanısadı. Siyasiy waqıyalarg`a
baylanıslı derekler jıynaydı. Ol bilimlendiriwdin` ku`shine isenedi ha`m qa`dirin biletug`ın insan
boldı. Haqıyqatında da bilimlendiriw erkinlikke ha`m azatlıqqa, adamgershilikke shaqırıwdın` teni-
tayı joq quralı bolıp tabıladı.
Sonın` menen birge patshashılıqtın` koloniyalıq siyasatına qarsı azatlıq ushın ha`reketin
sho`lkemlestiriwge kirisedi. Bul ma`qsette ol Ferg`ana oypatındag`ı belgili adamlardı izine ertiw
menen birge qon`sı qırg`ızlar menen de baylanıstı ku`sheytedi. Ha`tiyjede iyshannın` a`tirapındag`ı
adamlardın` sanı artıp baradı. Bunnan qa`wiplengen kolonizatorlarda ko`terilisshilerdi birlestirmew
ha`m olardın` arasına iritki salıw ha`reketine ku`sh saladı. Ha`tiyjede 1898-jılı 17-mayda
ko`terilisshilerdin` aldın-ala du`zilgen planların buzıp, eki juzdey adam tosattan iyshang`a kelip
ko`terilisti baslawdı talap etedi. Bul jag`daylar iyshannın` ko`teriliske basshılıq etiwinde
albırawshılıq tuwdıradı. Ko`terilistin` birinshi ku`ni-aq ku`shlerdin` birlespegenligi ko`zge taslandı.
Ha`mme bir waqıtta bas ko`terip shıqpadı. Sonın` menen birge kutilmegen ha`diyseler de bayqaladı.
Ulıwma ko`terilis patsha a`skerlerinin` qupıya ha`reketleri na`tiyjesinde tez bastırıldı. Đyshan
qolg`a alındı. Ferg`ana oypatında qatan` jazalawlar baslandı.
Ko`terilis basshısının` qolg`a alınıwı putkil u`lkede jayılıp ketken xalıq ha`reketin toqtata
almadı, pıtıran`qı halda bolsa da ha`reketti dawam ettire berdi.
XIX a`sirdin` aqırı XX a`sirdin` baslarında Turkstandag`ı tariyxıy sharayat to`mendegi
protsesste rawajlanıp otırdı.
Orta Aziya aymag`ı kapitalistlik bazar qatnaslarına jumısshılar, ilimiy ku`shler, ondiris
qurallarının` aktiv qatnasıwında tartıldı. Usı protsesste o`zbek milliy barjuaziyası-sawda sanaat
iyeleri de qa`liplesip bardı. Patsha Rossiyası jergilikli burjuaziyanın` payda bolıwın hasla
qa`lemeytug`ın edi. Sebebi, olardı o`z xalqı menen baylanıstırıp turatug`ın milliy, diniy, tariyxıy
tamırlar bar bolıp bul milliy oyanıy payıtında bir birin tezirek tusinip alıp, kolonizatorlarg`a qarsı
birden bir front bolıp guresiuge tiykar tayarlawı mu`mkin edi.
41
Millettin` o`rkenlewin oylaytug`ın progressiv ku`shler o`zbek xalqının` o`nermentleri,
diyxanları, burjuaziyası, ruwxaniyları barlıq qatlamlar arasında bar edi.
Olar xalıqtın milliy sana-sezimin o`siriw ha`m o`zinin` kimligin anlatıwdın` birinshi
basqıshtag`ı wazıypasın ilimiy ag`artıw islerin en jaydarıu ma`selesinen izledi.
Olar bunı a`melge asırmay turıp xalıqtı ulıwma sheshiwshi g`a`rezsizlik guresine aylandırıw
mu`mkin emesligin jaqsı biletug`ın edi. Orıs patshalıg`ının` qorqınıshlı a`skeriy-siyasiy ku`sh
ekenligin ha`mmeden go`re olar teren`irek tusinetug`ın edi. Sol sebepli millet xalıq qayg`ısı menen
jasaytug`ın zıyalılar xalıqtı oyatıwdı ag`artıw tarawınan baslawg`a qarar etti. Ag`artıw isleri arqalı
rawajlang`an ellerge tenlesiw za`ru`rligin birinshi bolıp qırım-tatar xalqının` perzenti Đsmayil
Gaspirinskiy (1851-1914) tusindi. Ol jadidshilik ha`reketinin` putkil turk dun`yasındag`ı
″
ideyalıq
atası
″
bolıp tabıladı.
Ol 1893-jılı Turkstanda, Buxarada boldı. Buxarada bir ja`did mektebin ashıwg`a ruxsat aladı.
Al 1904-jılı tag`ı kelip Buxarada a`sirdin` a`kesinin` atı menen atalg`an
″
muzaffariya
″
ja`did
mektebine ruxsat aladı.
Onın` Turkstang`a jasag`an saparı jadidshilik ha`reketinin` rauajlanıwına u`lken ta`sir
ko`rsetti.
A`sirdin` basında jadidler zıyalılardın` putkil bir patriot, o`z milletine sadıq a`wladın
ta`rbiyalap beriw sıyaqlı awır iske belsene qatnastı. Olardın` basında M. Bexbudiy, S.Ayniy,
A.Aulaniy, A.Fitrat, Manauwar qariy Babaaxun Salimov ha`m basqa da ko`plegen progressiv
insanlar turdı. Olar mudamı kuwg`ın, qamaq, surgin usag`an qa`wip-qa`terler basında turg`an
jag`dayda da jumıs islewge ma`jbur boldı.
Turkstanda jadidshilik ha`reketinin` ken` taralıp barısı orıs patshalıg`ının` koloniyalıq
administratsiyasın og`ada ta`shiwishlendirdi. Sebebi jadid mektepleri orıslastırıw siyasatının`
tamırına balta uratug`ın edi. Jadidler orıs patshashılıg`ının` koloniallıq siyasatı strategiyasına
u`lken o`zgerisler kirgiziwge ma`jburlegen siyasiy ku`sh sıpatında XX a`sirdin` basında tariyx
saxnasına shıg`a baslag`an edi.
Progressiv sana-sezimnin` o`siwinde, dun`yag`a ko`z-qarastın` jetilisiwinde Bakshasarayda
basıp shıg`aralg`an
″
ta`rjimon
″
Qazanda basıp shag`aralg`an
″
wakıtG`,
″
yulduz
″
jurnalları
Đ
stambulda basıp shag`arılg`an
″
Sirotil mustakim
″
(durıs jol) gazeta ha`m jurnalları u`lken rol`
oynadı.
Jadidlerdin` Turkstan azatlıg`ı ushın gures programmasında negizinen ush tiykarg`ı bag`dar
bar edi. Birinshisi jan`a usıl mekteplerinin` tarmag`ın keneytiw, ekinshisi u`mit kuttiretug`ın
jaslardı sırt ellerge okıwg`a jiberiw ha`m u`shinshisi-ha`rqıylı ilimiy ag`artıw ja`miyetlerin duziw,
sonday-aq zıyalılardın` ku`shli partiyasın sho`lkemlestiriwge bag`darlang`an gazetalar shıg`arıw
edi.
Usınday islerdin` na`tiyjesinde o`zbek progressiv bayları jaslardı sırt ellerge jiberip, ol
jaqlarda za`rurli qa`siplerdi iyelegen elge paydalı xızmet etiwin oylap jan kuydirip jurgen jadidlerdi
qollap quwatlaydı. Al jadidlerdin` pıtıran`qı toparları a`ste aqırın belgeli programma ha`m ha`reket
bag`darına iye bolg`an, Rossiyada bilim alıp qaytqan Ubaydullaxojanın` a`tirapına uyımlasıp
o`zbek zıyalılarının` biyg`a`rez partiyasın duzedi. Bul partiya
″
Taraqqiyparvarlar (progressivshiler)
degen at penen tariyxqa kirdi. Al 1914-jılı
″
Taraqqiyparvarlar
″
Dostları ilə paylaş: |