P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya
Odamning yuksak nerv faoliyatining xususiyatlari
Yüklə 25,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 4. Odamning yuksak nerv faoliyatining xususiyatlari
Yuksak nerv faoliyatining yuqorida bayon etilgan qonuniyatlarini l.P. Pavlov hayvonlar ustidagi tajribalarida ochib berdi. Pavlov ta’limotiga ko'ra, odamning yuksak nerv faoliyati ham o'sha qonuniyatlarga bo'ysunadi. «Katta yarim sharlarga jo bo'lgan yuksak nerv faoliyatining eng umumiy asoslari taraqqiyotning yuqori darajasiga chiqqan hayvonlarda, shuningdek, odam- larda bir xil ekanligiga shubha qilmasa bo'ladi, shuning uchun ham bu faoliyatning elementar hodisalari taraqqiysi yuqori darajaga chiqqan hay vonlarda ham, odamlarda ham bir xil bo'lishi kerak» (O'sha kitob, IV tom, 415-bet). «Ammo takomil topib borgan hayvonlar olamida odam paydo bo'lishi bilan, - deydi l.P. Pavlov, — nerv faoliyati mexanizmlarida bunga qadar bo'lmagan yangi, g'oyat muhim qo'shimcha sodir bo'ldi». Odamda yangi shartli qo'zg'ovchi so'z, nutq paydo bo'ldi, hayvonlarda esa bunday qo'zg'ovchi yo'q. Odam so'zlashni bilganligidan undagi yuksak nerv faoli yati asosiy qonuniyatlarining ko'rinishlari hayvonlardagi yuksak nerv faoli- yatidan sifat jihatidan tubdan farq qiladi. «Odam bilan hayvonga ta’sir qiladigan hamma umumiy real shartli qo'zg'ovchilar singari, so'z ham odam uchun shartli real qo'zg'ovchidir, ammo, shu bilan birga, so'z hamma boshqa qo'zg'ovchilarga nisbatan shun chalik keng imkoniyatga egaki, bu tomondan hayvonlarga xos bo'lgan shartli qo'zg'ovchilar bilan uni sifat jihatidan sira taqqoslab bo'lmaydi. So'z
ulg'aygan odamning o‘tgan butun umri ichida katta miya yarim sharlariga ta’sir qilib turgan barcha tashqi va ichki qo'zg'ovchilar bilan bog'langan bo'ladi, bulaming hammasidan signal beradi, hammasining o'mini bosadi va shu sababdan organizmning haligi qo'zg'ovchilar ta’siri bilan belgilana- digan barcha harakatlarini, reaksiyalarini yuzaga chiqara oladi» (O'sha ki tob IV tom, 429-bet). Hayvonga voqelikdan darak beruvchi signallar faqat ko'rish, eshitish va organizmning boshqa retseptorlarining maxsus hujayrala- riga bevosita boradigan ta’sirlar va bulaming katta miya sharida qoladigan izlaridan iborat desak bo'ladi. l.P. Pavlov ta’limotiga ko'ra, «bu voqelikdan signal beruvchi birinchi signal sistemasi bo'lib, bu sistema bizda ham, hay vonlarda ham bor» (O'sha kitob, III tom, 2-kitob, 335-336-betlar). «Ammo so'zlar, — deydi Pavlov, — voqelikning odamga xos bo'lgan ikkinchi, max sus signal sistemasini tashkil etadi». So'z bevosita narsa va hodisalardan olingan signallaming o'mini bosadi, shuning uchun ham, Pavlov uni (so'zni) signallaming signali deb atadi. Har qanday so'z, eshitilgan, qilgan, baland ovoz bilan yoki ichida aytilgan so'z odamning tajribasi bilan bog'langan bo'lib, xilma-xil birinchi signallar haqida signal beradi. Shunday qilib, odamning katta yarim sharlar po'stida birinchi signal sistemasidan tashqari, ikkinchi signal sistemasi ham bor, ikkinchi signal sistemasi odamning yuksak nerv faoliyatini hayvonlarning yuksak nerv faoliyatidan ajratadigan, sifat jihatdan yangi sistemadir. Ikkinchi signal sistemasi mehnat jarayonida, kishilarning tarixiy taraq qiyoti jarayonida kelib chiqqan, shu bilan birga, u odamning ijtimoiy hayotining zarur shartidir. Odam bilan muhit o'rtasidagi murakkab munosabatlaming hammasi ik kinchi signal sistemasi orqali voqe bo'ladi. Ikkinchi signal sistemasi «odamga jo bo'lgan munosabatlarda eng doimiy va qadimgi regulator» bo'lib qoldi. Ammo ikkinchi signal sistemasi birinchi signal sistemasidan ajralgan hol da voqe bo'lmaydi, balki u bilan mahkam bog'langan holda voqe bo'ladi. Ikkinchi signal sistemasining mexanizmlari tafakkur va nutqning fiziologik asosidir. Ikkinchi signal sistemasi, birinchi signal sistemasi bilan o'zaro ta’sir etar ekan, tafakkur faoliyati kuzatish, logik xotira, his va iroda bilan chambarchas bog'langan funksiyalarning ham fiziologik asosidir.
|