P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya


XIX ASR RUS  FANIDA  PSIXIKANI  MATERIALISTIK



Yüklə 25,74 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə527/551
tarix28.03.2022
ölçüsü25,74 Mb.
#84801
1   ...   523   524   525   526   527   528   529   530   ...   551
2 5463028049224140945

XIX ASR RUS  FANIDA  PSIXIKANI  MATERIALISTIK

 

TU SH U N ISH

Rus  revolutsiya  d em o k ratiy asin in g  vakillari  Belinskiy,  G e rse n ,  C h e rn i- 

shevskiy va  D obrolyubovlaridealizm ni, xususan idealistik psixologiyani tan q id  

qilishda  boshqa  yoMdan  b ordilar.  Bu  m u ta fa k k irla r o 'z la rin in g  tekshirish  va 

m u lo h azalarid a  m exanistik  m aterialistlarn in g   falsafiy  tam oyillariga  em as, 

balki  L o m o n o so v   va  R adishchevlarning  prin sip larig a  tay an d ilar.

R e v o lu ts io n -d e m o k ra tla r  m a teria list  e d ila r,  u la r  id ea lizm   va  v u lg ar 

m exanik  m aterializm ga qarshi  kurashdilar.  U la r m o d d iy -fizio lo g ik  va psixik 

h o d is a la m in g   o ‘z a ro   m u n o sa b a ti  h a q id ag i  taM im otda  p six o fizik   b irlik  

ta m o y illa rid a   tu rd ila r.

V.  G .  B elinskiy  (1811 — 1848)  b o rliq n in g ,  d u n y o n in g   negizi  m a te riy a - 

d ir,  o n g   m a te riy a n in g   m ah su li,  shu ju m la d a n   m iy an in g   xu su siy atid ir,  d e b  

h iso b lad i.  «E ng  m av h u m   aqliy  ta s a w u rla r,  —  d ey d i,  V .G .  B elinskiy,  -  

m iya  o rg a n la rin in g   n atijasid an   b o sh q a   h e c h   n a rsa   em asd ir» .

H a m m a   aqliy  fu n k siy ala r  m iyadagi  fizio lo g ik  ja r a y o n la r  aso sid a  r o ‘y 

b era d i.  Psixik  h o d isa la m i  m iy ad an   ta sh q a ri  d e b   q a ra sh   m u m k in   em as. 

S h u n in g   u c h u n   h a m ,  B elin sk iy n in g   a y tis h ic h a ,  a n a to m iy a d a n   b e x a b a r 

fiziologiya  q a n c h a lik   asossiz  boMsa,  fizio lo g iy ag a  ta y a n m a g a n   psixologiya 

h a m   sh u n c h a lik   asossizdir».

B elinskiy  o ng  m a te riy a n in g   m a h su lid ir,  d e b   g a p ira r  e k an ,  o n g   m a z - 

m u n in in g   rivojlanishi  b iologik  asosga,  m iy ag a  em as,  balki  ijtim oiy  sh a - 

ro itlarg a  bogM iqdir,  d eb   ta 'k id la y d i.  U  s h u n d a y   d eb   y ozgan:  « In so n n i 

ta b iat  y a ratad i,  lekin ja m iy a t  uni  o 's tira d i  va  taMim  b eradi».

A.  V.  G e rse n   (1 8 1 2 —1870)  m e x an istik   m a te ria liz m g a   q arsh i  c h iq ib , 

o n g   real  m av ju d d ir,  d e b   ta 'k id la d i,  o n g n i  m a te riy a d a n ,  in so n   o rg a n iz m i- 

d a n   ajratib   q o 'y g a n   id e alistlarn i  q a ttiq   ta n q id   qildi.  Psixika  —  bu  m a te ri­

y an in g   m ahsuli  —  u  m iy an in g   xossasidir,  b in o b a rin ,  u n i  m iy ad an   ajratib




boM m aydi.  O n g n i  ta b ia td a n ,  ta n a d a n   ta sh q arid ag i  m u staq il  substansiya 

d e b   tasav v u r q ilish   m u m k in   e m as.

«O ng,  —  d e b   y o z g an   ed i  A .I.  G e rs e n ,  —  ta b ia t  u c h u n   b u tu n la y   yot 

n arsa em as,  balki ta b ia t ta ra q q iy o tin in g  yuksak darajasidir».  «O ngni  u n ing 

m o d d iy   asosi  b o i g a n   m iy a d a n   ajra tib   boM maydi.  Y uksak  q o b iliy a tla r  o r ­

g a n i  boMgan  m iy an i  o 'z   fa o liy atin i  b ajarish   b o ra sid a   o lib   q a ra lg a n d a , 

t o 'g 'r i d a n   t o 'g 'r i   m a ’n a v iy   to m o n n in g   fiz ik   to m o n g a   m u n o s a b a tin i 

o 'rg a n is h d a   d e m a k k i,  psixologiyaga  —  olib  k e lad i» ,—  d eb   yo zad i  u.

Shu bilan birga G e rse n , m exanistik m aterialistlarga qaram a-qarshi o 'laro q , 

ongni  m iyaning  passiv  xossasi  em as,  voqelikning  ko'zgudagi  singari  oddiy 

aksi  em as,  balki  u  ongni  o 'z   tabiatiga  k o 'ra   faoldir,  deb  tu sh u n ad i.

O n g   va  u n in g   b a rc h a   q o b iliy atlari  shaxsni  h a r  to m o n la m a   va  g a r- 

m o n ik   o 's tiris h   v a z ifasid a n   ib o rat  boMgan  t a ’lim   va  ta rb iy a n in g   t a ’siri 

b ilan   rivojlanadi.

G e rse n   d ia le k tik   m a te ria liz m g a   c h in a k a m   y o n d o sh d i.

N .G .C h e m ish e v sk iy   (1 8 2 8 —1889)ning ay tish ich a,  d u n y o  va h a y o tn in g  

n eg izid a  b itta   m a n b a   —  m a te riy a   y o tad i.  Psixika,  in so n   ongi  riv o jla n a y o t- 

g a n  m ateriy an in g  m ahsulidir.  C h em ishevskiy inson tab iatin i dualistik tu sh u ­

n ish g a  va  sh u n g a   aso san   in so n   o n g in in g   u n in g   m iyasiga  bogMiq  em asligi 

h aqidagi  d a ’voga  keskin  q arsh i  c h iq d i.

P sixikaning  m o d d a d a n   ta sh q a ri  kelib  c h iq ish in i  in k o r  q ilib ,  C h e rn i- 

shevskiy  in so n   ru h iy   h a y o ti  h o d isa la rin in g   tab iiy   y o 'l  b ilan   p a y d o   boMishi 

va  rivojlanishini  isb o tlash g a  h a ra k a t  qilardi.  L ek in   u,  ay n i  v a q td a ,  n em is 

v u lg ar  m a terialistlari  B y u x n er,  F o g t,  M o le sh o ttla rn in g   y o 'l  q o 'y g a n   xa- 

to la rid a n ,  y a ’ni  m o d d iy   m iy a ja ra y o n la rin i  psixik ja r a y o n la r  b ila n ,  m o d ­

d iy   su b stra k t  boM gan  m iy a n i  o n g n in g   o 'z i  b ila n   a y n a n   te n g la s h tirib  

q o 'y ish d a n   u z o q d a   ed i.

« In so n   tab iati  y ag o n a  boMishi  bilan  b irg a ,—  d e b   yo zad i  u ,—  biz  u n d a  

ikki  xil  h o d isa  —  m o d d iy   d e b   a ta la d ig a n   h o d isa la m i  (in so n   o v q a t  yeydi, 

y u rad i)  h a m d a   m a ’naviy  d e b   a ta lg a n   h o d isa la m i  in so n   o 'y la y d i,  his  q ila ­

di,  xohlaydi  va  sh u   k a b ila m i  k o 'ra m iz » .

U  «fikrning jism iy   sh ak li  y o 'q lig ig a   q a ttiq   ishondi».

D obrolyubov  (1 8 3 6 —1867)  C h ern ish ev sk iy n in g  safdoshi  b o 'lib ,  o 'z  za- 

m onasidagi  ta b ia t  fanlari  y u tu q lari  asosida  ta b ia t  va  in so n n in g   g e n e tik  

birligi  tam o y ilin i  h im o y a   qildi.

U n in g   fik rich a,  d u n y o d a   m o d d iy   va  ru h iy   d eb   a talg an   ikki  m a n b a  

y o 'q .  B utun  m av ju d o d   h a ra k a td a g i  va  o 'sish d ag i  yag o n a  m a te riy a n in g   h a r 

xil  h o latid ir.  M a te riy a   a b a d iy d ir,  u  y o 'q d a n   b o r  b o 'lm a y d i.  b o rd a n   y o 'q  

boM maydi,  faqat  o 'z   sh ak lin i  o 'z g a rtira d i,  xolos.

«Aslida  h ech   n arsa   y o 'q   b o 'lib   k e tm ay d i,  —  d eydi  D o b ro ly u b o v ,  — 

faqat  sh a k llar,  sh ax slar  o 'z g a r a d i,  xolos».

« In so n ,  —  d eydi  D o b ro ly u b o v ,  —  ta b ia tn in g   b ir  q ism id ir,  m av ju d o d -




laming  eng  mukammalidir,  taraqqiyotning  koinot  tomonidan  erishilgan 

eng  yuksak  bosqichidir.

Dobrolyubov  dunyoning  moddiyligini  isbotlar  ekan,  u  zamonasi- 

ning  reaksion  idealistik  olimlariga  qarshi  kurash  olib  bordi.  U  in- 

sondagi  psixik  ham da  fiziologik  ja ray o n larn in g   birligi  haqidagi 

ta ’limotni  himoya  qildi.

Dobrolyubov psixik va fiziologik hodisalami aynan tenglashtirib qo'ygan 

vulgar  materialistlar  —  mexanistlarga  qarshi  chiqib,  shunday  deb  yozgan 

edi:  «Inson  ruhi  qandaydir juda  nozik  materiyadan  iboratdir,  deb  isbot - 

lashga urinib,  inson  ruhiy tomonining yuksak ahamiyatini yo'qqa chiqara- 

digan  qo‘pol  materializmning johilona e’tirozlari bizga kulgili  va ayanchli 

bo'lib  tuyuladi».

Dobrolyubov  idealistlarni  tanqid  qilish  bilan  birga  olimlar  uydirma 

nazariya va tajribaga  bog'lanmagan aprior sxemalarga yopishib olmasdan, 

o ‘z  hukmlarida  faktlarga  tayansagina,  ularning  dunyo  haqidagi  g'oya  va 

tushunchalari  turmush  amaliyotida  sinalgan  taqdirdagina,  insonni  o'rab 

turgan  hodisalaming  haqiqiy  mohiyatini  bilish  mumkin  ekanligini  isbot- 

lashga  harakat  qildi.

Rus  fiziologiyasi  va  ilmiy  psixologiyasining  «otasi»  l.M.  Sechenov- 

ning  (1829—1905)  dunyoqarashi  revolutsion  demokratlar  vakillarining, 

ayniqsa,  Chernishevskiyning  ta’sirida  tarkib  topdi.

1863-yil  uning «Bosh  miya  reflekslari»  degan  mashhur asari  bosilib 

chiqdi.  Bu  asarda  Sechenov o'sha zamon  fiziologiyasining ilg'or yutuq- 

lariga va shaxsiy tekshirishlariga asoslanib turib,  odamning psixik faoli­

yati  qandaydir  moddiy  bo'lm agan  ruhning  namoyon  bo'lishi  emas, 

balki  faqat  miyaning  faoliyati  xolos,  deb  dadillik  bilan  aytdi.  Sechenov 

fiziolog  sifatida  Chernishevskiy va  undan  oldin  maydonga  chiqqan  rus 

materialistlari  tomonidan  rivoj toptiriigan  materialistik monizmni  tabiiy- 

ilmiy  jihatdan  asoslab  berdi.  «Insondagi  psixik  va  fiziologik  jarayon­

lar,—  degan  edi  Sechenov,—  bu  bir  xil  tartibdagi  hodisalar,  bir-biriga 

yaqin,  real  dunyoga  xos  bo'lgan  hodisalardir».  Sechenov  psixik jaray­

onlarning  asosi  bosh  miya  reflekslaridir,  degan  ta ’limotni  ilgari  surdi. 

«Ongli  va  ongsiz  psixikaning  barcha  harakatlari,  —  deb  yozadi  u,  — 

o'zining  kelib  chiqishi  jihatidan  reflekslardir».  Shuni  isbotlashni  u 

o'zining  vazifasi  deb  bildi.

Sechenov  ilmiy  psixologiyaning  asosiy  vazifasi  bosh  miyaning  funksi- 

yalari  bo'lgan  psixik  jarayonlarning  kelib  chiqishini  o'rganishdan  iborat 

deb  hisoblaydi.  «Ilmiy  psixologiya,  —  deb  yozadi  u,  -   o'zining  butun 

mazmuni  e’tibori  bilan  psixik  faoliyatning  kelib  chiqishi  haqidagi  bir qa­

tor  ta’limotlardan  o'zga  narsa  bo'lmog'i  mumkin  emas».

Sechenov  inson  psixikasining  inson  ongi  taraqqiyotining  birlamchi 

omili  bo'lgan  tashqi  dunyo  bilan  belgilanganligini  ta’kidladi.  «Moddiy




olam  har  bir  insonga  nisbatan,  uning  fikridan  oldin  mavjud  boMgan  va 

mavjud  boMadi».

«Ma’lumki,  insonning  psixik  jarayonlari,—  deb  yozadi  Sechenov,— 

tashqi belgilarda ifodalanadi va odatda barcha kishilar, oddiy kishilar ham, 

olimlar  ham,  tabiatshunoslar ham,  psixologlar  ham  psixik jarayonlar  ha­

qida shularga,  ya’ni  tashqi  belgilaiga qarab fikr yuritadilar».  «Biroq  psixik 

hodisalami  ilmiy jihatdan haqiqiy analiz qilib berishning kaiiti  fiziologiya- 

ning  qoMidadir».

Sechenovning  psixik jarayonlarning  mohiyatini  tushuntirib  beradigan 

asosiy qonun-qoidalari mana shulardan iborat.  I.M. Sechenov  ta’limotining 

davomchisi  l.P.  Pavlov  edi.  U  materialistik  psixologiyaning  tabiiy-ilmiy 

asosi  boMgan  yangi  fan,  oliy  nerv  faoliyati  fiziologivasini  kashf etdi.

Psixikani,  psixik  va  fiziologik  hodisalaming  o'zaro  munosabatini  tu ­

shunishda idealizm bilan  materializm o'rtasidagi  kurash XX asrning bosh­

larida  ham  davom  etdi  va  kuchaydi.  Bu  davrda  asosan,  dialektik  mate­

rializm  pozitsiyasida  turib  mexanistik  materializm  va  idealizmning  eng 

yangi  shakllariga  qarshi  kurash  avj  oldi.

Mexanistik materializmning uchiga chiqqan shakli obyektiv psixologiya 

deb  atalgan  oqim  — «bixeviorizm»,  ideyalizmining  uchiga  chiqqan  shakli 

esa  «Vyursburg»  maktabi  psixologiyasi  edi.




Yüklə 25,74 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   523   524   525   526   527   528   529   530   ...   551




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə