P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

B I X E V I O R I Z M   ( X U L Q   P S IX O L O G IY A S I)

XIX 

asming oxirida bir qancha Amerika  psixolog va  fiziologlari, jum ­

ladan,  E. Tomdayk (1874-1949), J.  Uotson (1878-1958),  K.  Leshli  (1890- 

1958),  A.  Veys  (1879—1931)  va  boshqalar  empirik  psixologiyani  tanqid 

qilib  chiqdilar.  Ular,  aw alo,  bu  psixologiya  foydalanib  kelayotgan  o'z- 

o'zini  kuzatish  metodi  (subyektiv  metod)  haqiqiy  ilmiy  bilimlar bera  ol­

maydi,  chunki  uning  xulosalari  subyektiv  xarakterga  egadir.  Haqiqiy  il­

miy bilimlar obyektiv va aniq boMmog'i kerak.  Psixologiya falsafaga emas, 

balki  hozirgi  zamon  tabiatshunosligiga  tayanmog'i  va  boshqa  tabiat  fan­

lari,  masalan, fizika, ximiya, biologiya singari, tashqi tajriba dalillari asosida 

ko'rilmog'i  kerak.  Shuning  uchun  ham  psixologiya  o'z-o'zini  kuzatish 

metodini  uloqtirib  tashlashi  va  faqat  obyektiv  (tashqi)  metoddan  foy­

dalanishi  kerak, ya’ni psixik hayotni har kim o‘z-o'zida emas, balki boshqa 

kishilarda  hayvonlarda  tashqi  kuzatish  va  eksperiment  yo'li  bilan 

o'rganmog'i  kerak.  Psixologiya  faqat  obyektiv  metod  qamrab  oladigan 

narsalamigina,  ya’ni  tashqi  sezgi  organlari  yordamida  idrok  qilinadigan 

narsalarnigina  o'rganmog'i  kerak.

Psixik  hayotni  obyektiv  metod  bilan  o'rganishda,  aftidan,  ongning 

subyektiv  hodisalari,  inson  shaxsining  ichki  psixik  kechirmalari  (ya’ni, 

empirik  psixologiya  o'rganishi  lozim  deb  hisoblagan  hodisalar)  qamrab 

olinmay  qolsa  kerak.  Obyektiv  metod  bilan  faqat  organizmning  harakal-

---

larini,  ya’ni  mimika,  imo-ishoralar,  nutq  va  boshqalarnigina  o'rganish 

mumkin.  Amerika  psixologiyasidagi  bu  oqimning  vakillari  ham  psixolog 

organizmning  faqat  tashqi  ifodali  harakatlarini,  inson  va  hayvon  xulqini- 

gina  o'rganmog'i  kerak,  deb  da’vo  qildilar.

Uotson  shuning  uchun  ham  o'zining  psixologiya  sohasidagi  asosiy 

asarini  «Psixologiya  xulq  haqidagi  fan»  deb  nomladi.  «Bixevior»  degan 

so'z  inglizcha  xulq,  demakdir.  Amerika  psixologiyasidagi  bu  yo'nalish 

shuning  uchun  ham  «bixeviorizm»  («Xulq  psixologiyasi»)  deb  ataladi.

Organizmning turli-tuman  harakatlarini  va  umuman  hayvonlar  ham­

da  inson  xulqini  keltirib  chiqaradigan  sabablar  nimadan  iborat  degan  sa- 

volning  tug'ilishi  tabiiydir.

Biz  odatda,  organizmning  harakatlari  —  mimika,  imo-ishoralar,  nutq 

ichki  ruhiy kechirishlarning  faqatgina tashqi  zohiri  deb  bilamiz.  An’anaviy

—  ratsionalistik  va  empirik  —psixologiya  ham  bizning  harakatlarimizning 

ko'pchiligi ichki psixik kechiriklaming faqat tashqi ifodasidir, deb ta’kidlagan.

Lekin bixevioristlar inson xulqining bunday tushuntirishini ilmiy emas 

deb  rad  qildilar.  Ularning  da’vosiga  ko'ra,  fizik  va  qonuniyatlariga 

bo'ysuninaydigan  fiziologik  jarayonlar  inson  xulqiga  ta’sir  qiladigan  va 

uni  boshqaradigan  hech  qanday  alohida  psixik  faoliyat  yoki  ong  faoliya­

tining  bo'lishi  mumkin  emas.

Psixika va ong haqida Uotson: «Agar bixeviorizm fanda qandaydir ko'zga 

ko'rinarli o'rin olinishini xohlasa (loaqal aniq, obyektiv metod sifatida bo'lsa 

ham),  u  «ong»  tushunchasini  mutlaqo  rad  qilmog'i  kerak.  Ong  va  uning 

tarkibiy  elementlari  — bulaming  barisi  quruq gapdan  iborat»  deb  aytgan.

Shuning  bilan  birga  bixevioristlar psixologiyaning  oddiy  terminologi- 

yasini  ham  uloqtirib  tashlaydilar.  O'sha  Uotsonning  o'zi  yana  shunday 

deydi:  «sezgi,  idrok, diqqat,  iroda, xayol kabi tushunchalardan,  biror kimsa 

to'liq  tushungan  holda  foydalana  olishini  men  mutlaqo  bilmayman  va 

unga  ishonmayman  ham».

Hayvon  va  insonning har bir harakati  tashqi  qo'zg'ovchilarning ta’siri 

tufayli  ro'y beradi.  Inson va hayvonning xatti-harakatlari tashqi ta'sirotlarga 

berilgan