P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

T o jik isto tt
27 %
Q irg 'iz isto n
2 7 %
20-rasm. M arkaziy Osiyo respublikalarida suv resurslarining ulushi.
J a d v a ld a n k o 'r in i b tu r ib d ik i, c h u c h u k suv y etish - 
movchiligining asosiy sabablaridan biri dunyo m am lakatlari

---

h u d u d id a c h u c h u k suv m a n b a la r in in g n o te k is ta q sim - 
langanligidir.
Q uruqlikning taxm inan 60 foizini arid (ch o 'lli) va yarim
arid(yarim cho'lli) yerlar egallagan. Q urg‘oqchilik hukm dor 
b o 'lg a n tu m a n la rd a y ash o v ch i ah o li oddiy ich im lik suvi 
yetishmovchiligidan aziyat chekm oqdalar. Bunday kam suvli 
regionlarga Meksika, Pokiston, Eron, Aljir, AQSHning o'nlab 
sh tatlari va O 'rta O siyoning arid iqlimli m in taq alari kiradi. 
Chuchuk suv yetishmovchiligi nam iqlimli gumid m intaqalarda 
ham sezilmoqda. A Q SH ning bir q a to r shtatlarida, K anada, 
Janubiy Amerikaning tropik m intaqalarida, Osiyo va Afrikada 
tabiiy suv yetarli bo‘lsa-da, ularga bo'lgan ehtiyoj keskin ortgan. 
Eng muhim suv m anbalarining ifloslanishi bu yerlarda chuchuk 
suv yetishmovchiligiga olib kelmoqda. AQSH aholisining 1/7 qismi 
suv yetishm ovchiligini b o sh id a n k ech irm o q d a. K e la ja k d a
Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya va G 'arbiy Yevropaning 
boshqa davlatlarida suv yetishmovchiligi sodir bo'lishi mumkin. 
Bu hoi to b ora o 'sib bo rayotgan insonlarning suvga b o 'lg an
ehtiyojini ta ’minlashning boshqa yo'llarini qidirib topishga majbur 
q ila d i. Shu m a q s a d d a y er o sti su v la ri h a r to m o n la m a
o'rganilm oqda va ishlatilmoqda. Aysbergmuzlaridan foydalanish 
loyihalari ishlab chiqilmoqda. S ho'r suvlarni chuchuklashtirishga 
katta e’tibor qaratilmoqda. Buning uchun ko ‘plab m am lakatlarda 
chuchuklashtirish stansiyalari qurilm oqda. D unyo bo'yich a 
hozirgi kunda 800 dan ziyod chuchuklashtiruvchi stansiyalar ishlab 
turibdi. U lardan h ar sutkada 1,7 m ln.m 3 chuchuk suv ishlab 
chiqilmoqda. Chuchuklashgan suvlarning90 foizi ichimlik suvlari 
sifatida sarflanm oqda. Bir vaqtning o'zida chuchuk suv olish 
yo'llarini qidirishbilan birga, uning yo'qolishi va ifloslanishining 
oldini olish uchun chora-tadbirlar ishlab chiqilm oqda. Buning 
uchun tozalash in sh o o tlari va texnologik ja ra y o n la r tak o- 
millashtirilmoqda. Sanoati rivojlangan m am lakatlarda aylanma 
suv t a ’m in o ti a m a liy o tg a keng jo riy e tilm o q d a . M a ’lum 
m iqdorda tozalangan suvlardan texnologik jarayo n lard a qayta 
foydalanilm oqda. Sanoat korxonalarini chuchuk suvga bo'lgan 
talabini qondirish uchufi eng m aqbul yo ‘nalishlarquyidagilardan 
iborat:

---

• suvdan foydalanishda undan yana qayta foydalanishni 
k o ‘zlab, uning yo‘qolishini maksim um ga yetkazilishiga erishish;
• sanoat korxonalarida ifloslangan suvlarni qayta tozalab 
yana korxona faoliyati uchun qayta ishlatish; boshqacha qilib 
aytganda, suvni k o ‘p talab qiladigan sanoat tarm oqlarini berk- 
aylanm a suv ta ’m inotiga o ‘tkazish;
• k atta m iqdorda suv bilan ishlashga asoslangan texnologik 
jarayonlarni tubdan o'zgartirish; m asalan, bir tonna sun’iy tola 
ishlab chiqarish uchun 20-30 tonnagacha, bir tonna sun’iy rezina 
ishlab chiqarish uchun esa 15 tonn agach a suv sa rf qilinadi. 
B unday m isollarni k o ‘plab k eltirish m um kin. C huchuk suv 
yetishm ovchiligi k o 'z g a k o ‘rinib turgan bizning davrim izda 
bunday texnologik jara y o n la rn i tu b d an o ‘zg artirish m uhim
m asala hisoblanadi;
• tozalanm agan va zararsizlantirilmagan sanoat oqavalarini 
d a ry o la rg a , k o 'lla rg a va d en g izlarg a o qizilishini um um an 
t o ‘x ta tish ; b u ning u ch u n m av ju d tex n o log ik ja ra y o n la rn i 
ta k o m illa s h tir is h o r q a li k a m c h iq in d ili y o k i c h iq in d is iz
texnologiyalarga o'tish; barcha sanoat korxonalarida zamonaviy 
tozalash qurilm alaridan foydalanish.
Q ishloq x o ‘ja lig i e k in la rin i s u g 'o ris h d a ju d a k o ‘p suv 
yo 'q o lad i. AQ SH da sug'orish uchun ishlatiladigan suvning 
yo'qolish koeffitsiyenti 0,6 ga teng, ham do'stlik m am lakatlarida 
0,4 dan 0,7 gacha, Qozog‘istonning janubida esa 0,25-0,35 gacha 
o ‘zgarib turadi.
Suvlarning yo‘qolishi va ularning tozaligini saqlab qolishning 
m uhim tadbirlariga quyidagilar kiradi:
• hududlarning suv bilan ta ’minlanganligini hisobga olib, 
ekin turlarini tanlash;
• qishloq xo‘jalik m ahsulotlari yetishtirishda yer usti va yer 
osti suvlarini ifloslanishiga y o ‘l q o ‘ymaslik m aqsadida o ‘g ‘itlar 
va pestitsidlam i qo‘llashni m e’yorlash;
• sug‘orish m e’yorlarini tartibga solish;
• suvlarning yerlarga shimilishi, havoga parlanishi natijasida 
r o ‘y beradigan yo'qotilishlarni va samarasiz sug'orish uchun 
sarf-xarajatlarni kamaytirish;
• tuproq namligini saqlashning eng ilg‘or usullarini qo'llash;

---

• k ich ik d a ry o la rn in g o q a v a la r b ila n iflo sla n ish id a n
m uhofaza qilish, jum ladan, daryolarning o ‘z-o‘zini tozalash 
xususiyatlarini t a ’m inlash uchun zarur b o ig a n qo'shim cha suv 
bilan yordam berish;
• su g 'o rish n in g suvni tejovchi tex n o lo g iy alarin i, y a ’ni 
impulsli, aerozolli tuproq osti, tomchilatish va boshqa usullarini 
amaliyotga kengjoriy etish orqali sug‘orish tizim larida suvdan 
foydalanish sam aradorligini 25-30 % ga oshirish.