P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

quruqlikning yillik suv resursi
deb ataladi.
Quruqlik sathining tog'liklar, sahro va cho'llar, o 'rm on lar 
va yaylovlar va boshqalar bilan qoplanishi, tog' jinslarining suv 
o'tkazuvchanligi yog'in suvlarini daryoga oqadigan ulushini 
kam avtirih yuboradi. Geografik joylashuviga q arab yer usti 
suvlarining bug'lanishi ham har xil bo'ladi. M asalan, Estoniyada 
m av jud chuchuk suvning uch foizi b u g 'lan ish g a sarflansa, 
T u rk m an isto n d a 25 foizi sarflanadi. Y er k u rrasid a suvning 
beto'xtov aylanma harakati natijasida dunyo okeanlari suvi 3000 
yilda, ko 'l suvlari 7 yilda, daryo suvlari 12-31 kunda bir m arta 
to 'la aylanib turadi. Yer osti suvlarining chuqurligi oshgan sari 
ularning tezligi, tashqi muhit bilan aloqasi kamayib, alm ashinib 
turishi uchun bir necha minglab yillar kerak bo'ladi.
3.2. Chuchuk suv yetishmovchiligi sabablari
Y er sh a rin in g k o 'p la b tu m a n la rid a toza ichim lik suvi 
y e tish m o v c h ilig i m uam m osi aso siy m u a m m o g a a y la n ib
b o rm o qda. 9-jadvalda keltirilgan m a ’lum o tlard an k o 'rin ib
turibdiki, chuchuk suv zaxiralari gidrosferadagi umumiy suv 
hajm ining 3,4 foizini tashkil qiladi. Uning yer sharida tarqalishi 
10-jadvalda keltirilgan. Jadvaldagi m a ’lum otlardan k o 'rin ib

---

turibdiki, yerda chuchuk suv zaxiralari yer osti suvlari bilan 
q o ‘shib hisob lan gand a 48 m ln.km 3 atro fid a. Bu suvlarning 
kattagina qismi (24064100 km 3) A ntarktida, G rinlandiya, qutb 
o ro lla ri va to g 'lik la rd a g i m u zlik larg a t o ‘g ‘ri kelad i. Kezi 
kelganda shuni ham aytib o 'tish joizki, agar barcha muzlarni 
yer sathi bo'ylab joylashtirishni iloji b o ‘lganda edi, qalinligi 53 
metrli muz qatlam i hosil b o ‘lgan b o ‘lar edi.
. 
1 0 -ja d va I
Gidrosferada chuchuk suvning tarqalishi
Chuchuk suv manbalari
Chuchuk Suv 
miqdori. kmJ
Chuchuk suvning 
umumiy zaxirasiga 
nisbalan hajmi, 
%
Muzliklar
24064100
50,1
Yer osti suvlari
23700000
49,4
Ko'llar va suv omborlari
176400
0,4
Tuproqdagi namlik
16500
0,05
Atmosferadagi namlik
12200
0,04
Daryo suvlari
2120
0,01
Jami:
47972020
100
M uzliklar ham k atta aham iyatga ega. Ularga real chuchuk 
suv m anbalari sifatida qaralm oqda. Yer ostida k o ‘plab chuchuk 
suv z a x ir a la r i m a v ju d , am m o u la r ju d a c h u q u rlik d a
jo y la sh g a n lig i s a b a b li u la rn i q azib c h iq a rish im k o n iy a ti 
cheklangan. Quruqlikning 3% ga yaqin hududini ko‘l va daryolar 
egallagan. U lar gidrosferaning jud a kam qismini yoki umumiy 
suv hajmining 0,41% ini tashkil qiladi. Agar faqat shu suvlargina 
is h la tis h u c h u n lo y iq lig i h iso b g a o lin s a , c h u c h u k suv 
yetishm ovchiligi r o ‘y berishi tabiiy hoi ekanligiga sh ub ha 
qolmaydi. Dunyo aholisining har biriga bir yilda to ‘g‘ri keladigan 
chuchuk suv m iqdori 300-400 m etr3 ni tashkil etadi. Hozircha 
insoniyatning chuchuk suvga bo‘lgan talabi asosan daryolar va 
k o ‘llar, yer osti chuchuk suvlari, dengiz va yer osti suvlarini 
chuchuklashtirish hisobiga qondirilm oqda.
Y er yuzida aholi sonini to b o ra k o 'p a y ib borayotganligi 
insoniyat oldida turgan qator muam molarni insonlarning o ‘zlari 
hal etishlarini taqozo qilmoqda. Aholini oziq-ovqat m ahsulotlari 
bilan ta ’minlash m uammosini hal etish uchun qishloq xo'jaligi

---

jadal sur’atda rivojlantirilm oqda. Aholini ish bilan ta ’minlash, 
moddiy va m a ’naviy ehtiyojlarini qondirish m aqsadida ko'plab 
sanoat korxonalari, energetika, texnika-transport, turli m a’muriy 
va turarjoy binolari va boshqa obyektlar barpo etilmoqdaki, bu 
hoi ta b ia tn in g eng noyob n e ’m a tla rid a n biri h iso blangan 
chuchuk suvga bo'lgan talabning yildan-yilga oshib borishiga 
sabab bo'lm oqda. Agar dunyo miqyosida olib qaralsa, chuchuk 
suvdan foydalanish bo'yicha sanoat korxonalari oldingi o'rinda, 
s o 'n g r a q is h lo q x o 'ja lig i tu r a d i. Bu h o la t 0 ‘z b e k is to n
Respublikasida aksincha, chuchuk suvni eng k o 'p sarf qiladigan 
tarm oq qishloq xo'jaligi hisoblanadi (19-rasm).
19-rasm. O 'zbekistonda suvdan foydalanish sohalari va ularda 
ishlatiladigan suv ulushi (3% kom m unal xo'jaliklarda, 12% sanoatda va 
85% qishloq xo'jaligida).
Yer yuzasida tarqalgan chuchuk suv zaxiralari 20-25 milliard 
kishining ehtiyojini qondirish uchun yetarli bo'lsa-da, chuchuk 
suv y etish m o v ch ilig i d u n y o n in g k o 'p la b m a m la k a tla rid a
kuzatilm oqda. Buning asosiy sababi aholi sonini tez sur’atlarda 
o 'sib borayotganligi, quruqlikda chuchuk suvlarning bir xilda 
ta r q a lm a g a n lig i, s a n o a t va q ish lo q x o 'ja lig in in g ja d a l 
r iv o jla n tir ila y o tg a n lig id ir . M a s a la n , M a rk a z iy O siyo 
respublikalari hududida suv resurslari bir xilda taqsimlanmagan 
(20-rasm).
Y U N ESK O xalqaro tashkiloti tom onidan dunyo aholisining 
har biri uchun zarur bo 'lg an chuchuk suvning o 'rtacha yillik 
m iqdori aniqlangan (1 1-jadval).

---

11-jadval
Наг bir kishi ehtiyoji uchun ishlatiladigan o‘rtacha suv miqdori
M am lakatiar
Suvdan foydalanish 
sohalari
H a r b ir kishi b ir yil 
davom ida sarf- 
laydigan chuchuk 
suv hajm i, m3
Qishloq xo'jaligi va 
sanoati jadal rivojlangan 
mamlakatlarda (AQSii 
kabi)
Sanoat korxonalarini 
suv bilan ta’minlash 
va qishloq xo'jalik 
yerlarini sug'orish va 
boshqa maqsadlar 
uchun
2000-2500
Sanoati va qishloq 
xo'jaligi o'rtacha 
rivojlangan 
mamlakatlarda 
(Fransiya, Gcrmaniya 
kabi)
— «» —
800
Afrika va Yaqin Sharq 
mamlakatlarida
— «» —
200-300
Suv manbalari 
bo‘lmagan mintaqalarda 
joylashgan 
mamlakatlarda
—  —
30-50