Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 265

şüşə, torevtika (bədii metal emalı), zərgərlik, həkkaklıq, 

heykəltəraşlıq və bədii oyma kimi sənətlər tərəqqi tapmışdır. 

Memarlıq. Bu dövrün memarlığı üçün müdafiə-qala 

istehkamları, xristian məbədləri və saraylar xarakterik sayılır. 

Müdafiə tikintiləri xalqımızın yadelli istilaçılara qarşı mübarizə 

tarixi ilə  əlaqədardır. Belə tikililər ilk növbədə  qədim  şəhərləri 

müdafiə məqsədi ilə yaradılırdı. Eramızdan əvvəl I əsrdə salınmış 

Qəbələ  şəhərinin qala istehkamlarını buna misal göstərmək olar. 

Qəbələ Qafqaz Albaniyasının paytaxt şəhərlərindən biri idi. Bu 

şəhər XIV əsrdə monqol istilası zamanı tamamilə dağılmışdır. 

Qəbələ Selbir və Qafır adlı iki qaladan ibarət olmuşdur. 

Beşbucaqlı  şəklində tikilmiş Selbir qalasının qalın divarları ara-

sıra tikilmiş bürclərlə daha da möhkəmləndirilmişdi. Qafır 

qalasının cənub tərəfindəki bürc və darvazalar indiyə kimi 

qalmışdır. Yarımdairə  şəklində olan bürclərin hündürlüyü 9-10, 

diametri isə 15 metrdir. Divarların qalınlığı 4 metrə çatır. Bütün 

bunlar göstərir ki, vaxtilə  Qəbələ  şəhərinin bişmiş  kərpicdən 

tikilmiş qala istehkamlarının  əzəmətli görkəmi olmuşdur. 

Qəbələnin sakinləri kommunal ehtiyaclara da xüsusi diqqət 

yetirmiş, saxsı borulardan istifadə edərək  şəhəri su ilə  təchiz 

etmişlər. 

Müdafiə tikintilərinin görkəmli nümunələrindən biri də V-

VII  əsrlərdə tikilmiş  Dərbənd divarlarıdır. Dərbənd keçidində 

uzanan bu divarlar «Uzun divarlar» adı ilə  məşhurdur. Bu 

əzəmətli abidə yonulmamış daşdan və  kərpicdən tikilərək, 

şimaldan axın-axın gələn köçəri tayfaların qarşısını kəsən bir sədd 

vəzifəsini görmüşdür. O, bir sıra müdafiə tikintilərinin 

kompleksindən ibarətdir. Bu kompleksə bir neçə böyük qala da 

daxildir. Onlardan ən məşhuru, hündür qaya üzərində tikilmiş 

«Çıraqqala»dır. Bu qalanın qarşısında geniş müşahidə sahəsi 

açılır; onun böyük müdafiə imkanları vardır. 

Dərbənddə belə mürəkkəb müdafiə sisteminin ümumi 

uzunluğu 120 km, divarların qalınlığı 8 m, hündürlüyü isə 18-20 

metrə  qədərdir. Bu abidənin müdafiə sistemində heykəltəraşlıq 

əsərlərinə  də böyük yer verilmişdir. Heykəllər insan və heyvan 

surətlərindən ibarət olub, dairəvi və barelyef şəklində 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 266

yonulmuşdur. O vaxt şəhərin  əhalisi bu heykəllərə müdafiə 

tikintilərinin tilsimi kimi baxırdılar. Guya qala divarlarının və 

qapılarının taleyi, möhkəmliyi bu tilsimli heykəllərdən asılı imiş. 

Şəhərdə su mənbələrinin üstündə, ovdanlarda da belə heykəllər 

qoyulurmuş. Dərbənd qala qapısının üstündə indi də  şir başı 

barelyefi qalmaqdadır. 

IV əsrdən başlayaraq xristian dininin yayılması ilə əlaqədar 

olaraq Azərbaycanda xristian məbədləri tikilir. 

Qax rayonunun Ləkit kəndindəki dairəvi məbəd indi dağınıq 

bir haldadır. Onun divar və sütunlarının ancaq aşağı hissəsi 

salamat qalmışdır. Məbədin tikintisində çaydaşı, bişmiş  qırmızı 

kərpic və yonulmuş  əhəngdaşı  işlədilmişdir. Abidənin ümumi 

quruluşu dairəvi  şəkildədir.  Şimal, cənub-şərq və  qərb tərəflərdə 

dörd giriş qapısı vardır. Qapılar zahirdən portal şəklindədir. 

Binanın daxili quruluşu diqqəti daha çox cəlb edir. Məbədin 

mərkəzi hissəsini örtən günbəz 4 qüvvətli dayaq və onların 

arasındakı sütunlar üzərinə yatan tağlar üstündə yerləşmişdir. 

Mütəxəssislər binanın plan quruluşuna əsasən onun IV-V əsrlərdə 

ikimərtəbəli tikildiyini güman edirlər. 

Bu abidəni bəzi tədqiqatçılar xristian məbədi, digərləri isə 

aya sitayiş  məbədi kimi qəbul edirlər. Onun ay məbədi olmasını 

güman etməyə  də  əsaslar çoxdur. I əsrdə  Şəki yaxınlığında belə 

bir ay məbədi var imiş. Yunan tarixçisi Strabon həmin məbəddə 

insanın qurban verilməsi ayinini «Coğrafiya»  əsərində  ətraflı 

təsvir edir. 

Həmin dövrdə Azərbaycanda ay kultu çox geniş yayılmışdı. 

Qədim əcdadlarımız aya həm su və məhsuldarlığın, həm də axirət 

dünyasının himayəkarı, tanrısı kimi pərəstiş edirdilər. Mingəçevir 

və Yaloylutəpə keramikasında üzərində ay şəkilli qabartma olan 

qırmızı  və qara rəngli su qabları bu kultla əlaqədar olaraq 

yaradılmışdır. 

Qax rayonunun Qum kəndindəki məbəd bazilika tiplidir. Bu 

növ binalar sırf xristian məbədləri hesab olunur. Məbədin VI 

əsrdə, yonulmuş böyük çaydaşılarından tikildiyi müəyyən 

edilmişdir, Binanın daxilində iki sıra sütun qoyulmuşdur. 

Sütunların  əmələ  gətirdiyi mərkəz hissə daha hündür olduğu 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 267

halda, kənar hissələr alçaq tikilmişdir. Bu da bazilika tipli 

məbədlər üçün səciyyəvidir. Orta hissənin sonunda dairəvi 

formada absida (mehrab) deyilən yer ayrılmışdır. Sütunların 

əmələ  gətirdiyi üç nef məbədin absida olmayan tərəfində 

üstüörtülü eyvanlar yaratmağa imkan vermişdir. Midiya dövründə 

ant tipli binalarda rast gəldiyimiz eyvan memarlıq forması bu 

abidədə daha kamil şəkildə  tətbiq edilmişdir. Məbədin tağları 

nalvarı formadadır. 

Mingəçevir məbədi də tipik xristian məbədidir. V-VII 

əsrlərdə çiy kərpicdən tikilmiş bu binanın damı bişmiş böyük 

kirəmitlərlə örtülü imiş. Arxeoloji qazıntı  nəticəsində  aşkar 

edilmiş bu abidə bir neçə dini səciyyəli binadan ibarətdir. 

Binalardan birinin qurtaracağında absida var imiş. 

Məbədin divarlarında həndəsi və  nəbati naxışlardan ibarət 

divar rəsmləri çəkilmişdir. Məbədin içərisində heykəltəraşlıq 

əsərləri də tapılmışdır. Onlardan kəc üzərində  işlənmiş süvari 

qabartmasını və böyük daş (üst səthi 78X69 sm, alt səthi 67X62 

sm, hündürlüyü 4.5 sm) üzərində yonulmuş iki tovuz quşunu 

göstərmək lazımdır. Təsvirlərdən yuxarıda, daşın bütün kənar 

haşiyəsi boyu cızma yazılar verilmişdir. Bu yazıların qədim alban 

və yaxud qədim türk yazısı olduğunu iddia edən iki fikir vardır. 

Daşın üst tərəfdən diametri 19 sm olan bir girintisi vardır. I 

Sarayların memarlığı haqqında məlumatımız çox 

müxtəsərdir. Tarixçilərin göstərdiyinə görə, qədim alban 

padşahlarının  əzəmətli sarayları olmuşdur. VII əsrdə hökmranlıq 

etmiş Cavanşir saray tikintisinə xüsusi diqqət yetirmiş, öz sarayını 

təmtəraqlı görkəmə saldırmışdı. 

Bu dövrdə  əhalinin köçəri vəziyyətdən oturaq həyata 

keçməsi ilə əlaqədar olaraq şəhərsalma işləri xeyli inkişaf etmişdi. 

II  əsrdə yaşamış yunan coğrafiyaşünası Klavdi Ptolemey Qafqaz 

Albaniyasının 29 şəhər və  kəndinin adını  çəkir. I-III əsrlərə aid 

tarixi mənbələrdə Naxçıvan, Qəbələ, Şamaxı kimi şəhərlərin adına 

rast gəlirik. Daha sonralar III-VII əsrlərin salnamələrində  həmin 

şəhərlərdən başqa yeni şəhər adlarına da təsadüf edirik. Onlardan 

Dərbənd,  Şabran,  Şirvan (Şarvan), Çola, Şake (Şəki), Beylakan, 

Bərdə, Xalxal, Kalankaytuk, Alven, Minkiçavır (Mingəçevir) kimi 

---