Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 262

üçün lazım olurdu. Qablara bədxah ruhların daxil olmamağı üçün 

onlar totemlərin-himayəkar heyvanların müxtəlif  şəkilli təsvirləri 

ilə  bəzədilirdi. Belə dini təsəvvür, dövrün inkişafı ilə  əlaqədar 

olaraq ortadan çıxdıqca totemlərin plastik təsviri də, beşinci 

qrupda gördüyümüz kimi, təhrif edilərək, ornamental şəkil almış 

və ikinci dövrdə itib getmişdir. 

Fiqurlu qablar heyvanları  təmsil etdiyinə görə onlara 

zoomorf keramika, zoomorf qablar da deyilir. Mingəçevir, Xınıslı 

və s. yerlərdən tapılmış qara və  qırmızı  rəngli fiqurlu keramika 

təsvirlərin sxematikliyinə baxmayaraq, o dövrün plastika 

sənətində özünəməxsus mühüm yer tutur. 

Qafqaz Albaniyasında birləşmiş qablar istehsalı da ənənə 

şəkli almışdı. Tunc dövründə belə qabların içərisində birləşdirici 

yollar olurdusa, bu dövrdə artıq qablar süni şəkildə, zahiri forma 

etibarı ilə birləşir. Belə dəyişiklik qədim ayinin bu dövrdə ortadan 

çıxması ilə izah edilməlidir. Birləşmiş qablar deşmə nöqtələrlə 

bəzənsə  də, onların  əsil gözəlliyi orijinal formalarında və plastik 

cazibədarlığındadır. Qırmızı  rəngli belə keramika nümunələri 

Mingəçevirdə və Yaloylutəpədə tapılmışdır. 

Vaza tipli qablar qara rəngli, bir və ya iki qulplu olub, bir və 

ya üç ayaq üstə dayanır. Bu tipli qablar Mingəçevir, Yaloylutəpə, 

Xanlar, Xocalı kimi qədim mədəniyyət yerlərindən tapılmışdır. 

Onların özünəməxsus plastik gözəlliyi vardır. Lentvarı qulplar, 

gövdəni bəzəyən  şiş qabartmalar, qablara şaquli istiqamət verən 

mütənasib dayaqlar və  nəhayət, iki dairəvi lövhədən düzəldilmiş 

gövdələr vaza tipli qabların bədii keyfiyyətini qüvvətləndirir. 

Bu cür vaza tipli qablar e. d. IV-I əsrlərdə də yaradılmışdır. 

Onlar  əvvəlki mərhələlərdə olduğu kimi, bu dövrdə  də dini 

məqsədlərə xidmət etmişdir. Həmin qablarda qurban kəsilmiş 

heyvanların qanı və müxtəlif nəzirlər saxlanılırdı. İkinci dövrdə bu 

tip qablara rast gəlmirik. 

Qafqaz Albaniyasında maldarlıq və  əkinçiliyin inkişafı ilə 

əlaqədar olan matraları (flyaqaları) və Yaloylutəpə tipli qabları 

göstərə bilərik. 

Mingəçevir, Xınıslı, Yaloylutəpə  və s. yerlərdən tapılmış 

matralar  əkinçilərin, maldarların yanlarında gəzdirdikləri su 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 263

qablarının müxtəlif formalarda olmasına dəlalət edir. Bu qablar 

təkqulplu, bir və ikiağızlı,  şaquli və üfqi gövdəli olub, müxtəlif 

dekor ünsürləri ilə  bəzədilmişdir. Belə su qablarının üstündə 

düymələr, gözlüklər, cızma xətlər, eşmə formalı qabarıq çevrələr 

görünür. Üfqi şəkilli ikiqulplu Mingəçevir və Yaloylutəpə 

matralarında isə qabın boğaz və sinə  tərəflərində narın cızma 

naxışlara rast gəlirik. Belə qabların plastik forması  və naxışları 

göstərir ki, onlar mənşə etibarilə tuluqlardan əmələ gəlmişdir. 

Matraların bir tipi də onun zoomorf fiqurlu keramikadan 

əmələ  gəldiyini göstərir. Belə qablara zoomorf matra deyilir. 

Onlar quyruğu saxlanmış başsız quş  şəklində olan zoomorf 

qablardır ki, matra kimi işlənmişdir. Belə matralar da zoomorf 

keramikanın tənəzzülünü izləməyə imkan verir. 

Yaloylutəpə tipli qablar ilk dəfə 1937-ci ildə arxeoloq D. 

Şərifov tərəfindən Qutqaşen rayonunun Yaloylutəpə deyilən 

qədim yaşayış məskənindən tapılmışdır. Bununla əlaqədar olaraq 

sonralar Mingəçevir, Qəbələ, Molla İsaqlı, Torpaqqala, Gəncə, 

Qazax və digər yerlərdən tapılmış eyni şəkilli qablara Yaloylutəpə 

tipli məmulat deyilmişdir. Bu keramika qırmızı-kərpici rəngdə 

olub, gövdəsinin bikonik şəkli, ağzının uzunluğu və tək qulpunun 

yanda olması ilə  fərqlənir. Onların bir qrupu oturacaqsız, digər 

qrupu isə yastı oturacağı olan silindrik dayaq üzərində yerləşir. Bu 

qab-ların boğazları bəzən qabartma halqalar, gövdələri isə üç ədəd 

gözlük naxışlarla bəzənir. Qabartma halqalar qabdakı mayeni 

bədxah ruhlardan, gözlük şəkilli naxışlar isə  bədnəzərdən 

mühafizə edirmiş.  

Yaloylutəpə qabları şərabçılıq təsərrüfatı ilə əlaqədar olaraq 

istehsal edilmişdir. Həmin qablar formalarının mütənasibliyi və 

plastik gözəlliyi ilə  qədim Azərbaycan keramikasında xüsusi yer 

tutur. 

Bu dövrün keramikasındakı dekorativ bəzək xüsusiyyətləri 

ənənəvi və yeni tipli olması ilə iki qrupa bölünür. 

Tunc dövründən gəlmə  ənənəvi bəzək üsullarına misal 

olaraq, cilalanmış qara rəngli naxışları, az maddə ilə həkk edilmiş 

ornamentləri göstərmək olar. Bundan əlavə,  şaquli girintilər 

şəklində olan kannelyurlar, gil düyməciklər və qabartma xətlər də 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 264

daha qədimdən gəlmiş dekorativ formalardır. Belə ənənəvi bəzək 

ünsürlərindən biri də  məhsuldarlıq kultu ilə  əlaqədar olan taxıl 

dənələrinin dekorativ motiv kimi işlədilməsidir. 

Bu dövrün keramikasında yeni bəzək üsulları  və motivləri 

də özünü göstərir. Misal üçün, Yaloylutəpə qablarında iki-iki, üç-

üç yerləşmiş düymələrin və  cızılmış naxışların sadəliyinə 

baxmayaraq, onlar məmulatın keramik forması ilə o dərəcədə 

ahəngdardır ki, qabların plastik nöqsanlarını hiss etdirmədən 

gizlədir, gözəl quruluş  cəhətlərini isə  nəzərə çarpdırır. Bu hal 

Qafqaz Albaniyası dulusçularının əsas yaradıcılıq prinsiplərindən 

birini təşkil edir. 

Tunc dövründə qara cilalı qabları  bəzəyən qabarıq bəzək 

motivləri bu dövrdə daha kəskin şəkil alır, daha çox plastikləşmiş 

halda nəzərə çarpdırılır. Bu motivlər və onlarla yanaşı  işlənən 

kannelyurlar ikinci dövrdə torevtika sənətində də öz əksini tapır. 

Bu dövrün astral kultu ilə əlaqədar olaraq istər qara, istərsə 

də  qırmızı  rəngli keramikada dini səciyyəli günəş  və ay tipli 

naxışlar meydana çıxır. 

Mingəçevir və Yaloylutəpə ustaları keramikada qabarıq - 

ayşəkilli naxışlar yaratmağa xüsusi fikir vermişlər. Ayı  təmsil 

edən naxışlar bu dövrdə dini təbliğat məqsədi daşımışdır.  İkinci 

dövrdə isə ay naxışları ornamental motivlərə çevrilmiş və ay kultu 

tənəzzülə uğradıqca, bu yeni bəzək forması da ortadan çıxmışdır. 

Ay kultu axirət dünyası ideyaları ilə  sıx surətdə bağlı 

olmuşdur. Odur ki, axirət dünyası haqqında təlimatlar, göstərişlər 

yazılırdı. Bu yazılar təsvirli yazılar-piktoqramlar olub, qırmızı 

boya ilə  kərpici rəngli qablar üzərinə yazılırdı. Üzərində 

piktoqram olan belə qablar Mingəçevirdən tapılmışdır. 

həmin piktoğramların məzmunundan aydın olur ki, bu 

dünyanın dindarları o dünyada-axirət dünyasında da günəş və ay 

allahları qarşısında müqəddəs borclarını yerinə yetirməlidirlər, 

onların yolunda qurban verməyi unutmamalıdırlar. 

Qafqaz Albaniyasının bədii keramikası ikinci dövrdə 

tənəzzülə uğrasa da, bu mərhələdə inkişaf tapmış bütün dekorativ 

sənət növləri üçün tükənməz yaradıcılıq mənbəyi olmuşdur. 

Alban incəsənətinin ikinci mərhələsində memarlıq, bədii 

---