Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 256

geniş ağızlı və oturacaqlı qabın qoşa qoyun başı ilə bəzədilməsi də 

totemizm, xeyir və  bərəkət  əqidəsi ilə  əlaqədardır. Bu qabın 

daxilindəki qoyun rəsmləri və meandr naxışı gümüşlə inkrustasiya 

edilmişdir. Belə tipli qabın tunc dövrünə adi naxışsız, tək qoyun 

başlı nümunəsi qədim Gəncə  tərəflərdə, indiki Qasım  İsmayılov 

kəndində tapılmışdır. 

Dəmir dövründə  bədii cilalı qara keramikanın nisbətən 

zəiflədiyi özünü göstərir. Lakin alban dövrünün birinci inkişaf 

mərhələsində tunc dövrü bədii  ənənələrinin yenidən dirçəldiyi 

nəzərə çarpır. Bu dirçəlmə isə cəmisi 5-6 əsrdən çox çəkmir. 

Bədii metal. Qədim Azərbaycanda eneolit dövründə mis 

kəşf ediləndən sonra metal ibtidai icma cəmiyyətinin iqtisadi, 

təsərrüfat, ictimai və  mədəni həyatında görkəmli rol oynamağa 

başlayır. Bu zaman başqa metallar da tapılıb müəyyənləşdirilir. 

Misal üçün, qurğuşun, qalay, marqanes metallarının kəşfi 

Azərbaycan tarixində yeni və mütərəqqi bir dövrün, tunc 

dövrünün başlanması ilə bağlıdır. 

Tunc dövründə  qədim  əcdadlarımız bu yeni metalların hər 

birini mislə əridərək təzə keyfiyyətli və daha bərk olan tuncu kəşf 

etdilər. Tunc yeni dövrün açarı oldu. Tunc istehsal aləti, silah və 

kult  əşyalarının yaradılması üçün daha əlverişli və daha davamlı 

bir metal idi. Onun ictimai həyatda törətdiyi inqilab ibtidai 

insanlarda metala qarşı yeni ülvi münasibətlər yaratdı. Onlar 

metalın ilahi bir qüvvə olmasına inandılar. Tuncun böyük istilik 

nəticəsində yarandığını, yəni oddan doğduğunu görən ibtidai 

insanlar onu günəşin töhfəsi kimi, günəş qüdrətli bir varlıq kimi 

qarşıladılar. Beləliklə, metal kultu ortaya çıxdı. İnsanlar ona həm 

pərəstiş edir, həm sığınır, həm də ondan kömək diləyirdilər. Odur 

ki, bədxah ruhlara qarşı mübarizə üçün hazırlanmış tunc zənglərin 

cingiltili səsindən istifadə olunur, ikibaşlı baltalara müraciət 

edilirdi. Bu xüsusiyyət Azərbaycan xalqının etnoqrafiyasına və 

folkloruna da daxil olmuşdur. Xəstələrin başı altına bıçaq, qayçı 

və ya başqa metal şey qoymaq, yaxud Günəş və Ay tutulanda sinc 

çalmaq (iki metal lövhənin bir-birinə vurulması) və s. metal 

kultunun izləridir. Folklorumuzda bu kultla bağlı olan bir sıra 

motivlər vardır. Yaxın keçmişə aid olan əfsanələrimizdə deyilir ki, 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 257

insanlara ziyan verən çox qüvvətli və əzəmətli qulyabanını almaq 

və tabelikdə saxlamaq üçün onun tüklü dərisinə metal (sancaq) 

sancmaq lazımdır. Bu sancaq onun bədənində olduğu müddətdə 

qulyabanı insanların hər cür əmrlərini yerinə yetirir və çox müti 

olur. Sancağı  çıxaran kimi isə böyük ziyanlar verərək qaçır. Bu 

əfsanədə metalın qüdrəti, onun qoruyucu xüsusiyyəti təbliğ 

olunur. 

Tunc dövründə  təsərrüfat və  hərbi  əhəmiyyəti olan çoxlu 

tunc məmulatı istehsal edilmişdi. Bədii keyfiyyətli nümunələr isə 

əksər hallarda dini səciyyə daşıyırdı. Onlardan biri Xanlar 

rayonunda tapılmış tunc məmulatdır. Onun yarıdan iki hissəyə 

bölünmüş  bərabərtərəfli üçbucaq forması  və  aşağı üfqi haşiyəsi 

qoşa spirallarla, döymə üsulu ilə bəzədilmişdir. Bu ornamentlər ay 

allahı ilə  əlaqələndirilərək kişi cinsinin qüdrətini təmsil etməklə, 

guya bəd nəzərdən də mühafizə edirmiş. Üçbucaq hissə  aşağı 

haşiyə ilə 6 simmetrik saya qollarla birləşir. Aşağı haşiyənin 

zəncirlərindən içi boş  və  şəbəkəli gövdəsi olan, tökmə üsulu ilə 

hazırlanmış dörd quş fiquru asılmışdır. Çovdar qəbirlərindən də 

belə quşlar tapılmışdır. 

Bir neçə ölünün dəfn edildiyi ümumi qəbirdən tapılmış 

(Xanlar rayonu) tunc məmulat bədxah ruhlara qarşı animistik və 

magik səciyyə daşıyır. Həmin quşların içi boş  bədənlərində 

ölülərin ruhu guya əbədi «rahatlıq tapacaqmış». Tunc fiqurun 

solundan və sağından isə bədxah ruhları qovmaq üçün iki zınqırov 

asılmışdır. 

Eramızdan  əvvəl birinci minilliyin əvvəlində, yəni dəmir 

dövrünün başlanğıcında da tunc dövrü ənənələri özünü 

göstərməkdə idi. Buna misal olaraq Qarabağın Dolanlar 

kəndindən tapılmış ikibaşlı maral fiqurunu nəzərdən keçirək. Bu 

nadir metal fiqur tökmə üsulu ilə hazırlanmışdı. Maral bu dövrdə 

qədim azərbaycanlıların pərəstiş etdikləri totem-himayəkar allah 

idi. Tunc maral fiquru həmin totemə həsr edilmişdir. Bu dövrə aid 

İranda və Gürcüstanda tapılmış ikibaşlı at və sair heyvan fiqurları 

da xeyir və bərəkət kultuna həsr edilmişdir. 

Sxematik  şəkildə tunc təbəqədən hazırlanmış fiqurdan 

onşəbəkəli zınqırov, onların ortasında isə birşəbəkəli qoza 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 258

asılmışdır. 

Bu dövrün çox yayılmış maraqlı  məmulatının bir tipini də 

tunc kəmərlər təşkil edir. 

Üzərində  cızma üsulu ilə heyvan, quş, insan, naxış  və s. 

rəsmlər çəkilmiş bu kəmərlər qədim Azərbaycan incəsənətinin 

səciyyəvi nümunələrindəndir. Bu kəmərlərin üzərində 

kosmoqonik ideyalar, kainatın od, torpaq, hava, su kimi dörd əsas 

amildən ibarət olduğunu göstərən təsəvvürlər simvolik təsvir 

motivləri vasitəsilə verilmişdir. 

Tunc kəmərlərin bir qrupunu da üzərində piktoqrafik 

təsvirlər cızılmış  əsərlər təşkil edir. Onların  ən tipik nümunəsi 

kimi Gədəbəydən tapılmış tunc kəmərin piktoqramına nəzər salaq. 

Burada bir-birini izləyən beş heyvan rəsmi verilmişdir. Sol 

tərəfdən birinci, üçüncü və beşinci yerdə üstündə günəşin svastika 

şəklində simvolik təsviri verilmiş şir fiqurları cızılmışdır. Heç bir 

işarə olmadan məlumdur ki, şir rəsmi bu dövrdə günəş  və od 

rəmzi kimi işlənirdi.  İkinci və dördüncü yerdə isə  tək buynuzlu 

fantastik heyvan rəsm edilmişdir. Bu heyvanı hər yerdə ilan rəsmi 

müşayiət edir. İlan rəsmi özlüyündə axirət dünyasının simvolu 

olduğu üçün bu heyvan da yeraltı ölülər dünyasının simvolu kimi 

qəbul edilir. Beləliklə, yazı iki heyvanın: günəşi, işığı təmsil edən 

şirlə, qaranlıq dünyanın rəmzi olan tək buynuzlu heyvanın 

mübarizəsi nəql edir. Piktoqramda işıqla qaranlığın, həyatla 

ölümün mübarizəsi təsvir edilmiş  və odun, işığın, həyatın qalib 

gələcəyi göstərilmişdir. Qədim rəssam bu fikri qəbilə üzvlərinə 

çatdırmaq üçün yazını günəş işarəli şirin təsviri ilə başlayıb, onun 

mübarizədə qalib gəlmiş  əzəmətli  şəkli ilə qurtarmışdır. Sol 

tərəfdə, birinci şirin arxasında dirilik ağacı  təsvir edilmişdir. O, 

günəşin himayəsində olan həyatı təmsil edir. Bu piktoqramda şir 

xeyir allahı Hörmüzdü, tək buynuzlu heyvan isə  şər allahı 

Əhriməni təmsil edir. 

Kəmərin sol və sağ uclarında suyun, bolluğun qoşa 

spiraldan ibarət rəmzi işarələrini də görürük. Həmin işarələr 

məhsuldarlığı, xoşbəxt həyatı  təmsil edir, kəməri isə  bəd 

nəzərlərdən hifz edirmiş. Bu işarələr ikiqat şəkildə  kəməri 

haşiyələyir. 

---