Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 287

törəni üçün hazırlanmışdır.  

Keçmişdə atın sahibi öləndə onun yəhərini bir neçə gün 

tərsinə qoyardılar ki, adamın ruhu qayıdıb evdəkilərə  xətər 

toxundurmasın. Bu inancla bağlı “Yəhərin tərsə çevrilsin!” qarğışı 

da yaranmışdır. Bu baxımdan, xalıda maralların hərəkətinə  tərs 

istiqamətdə atların düzümü də yas törəninin simvolik göstəricisinə 

çevrilir. 

c)  Ən qədim çağlardan prototürklər yazın (yeni ilin) 

gəlməsini və payızın düşməsini qoç və maral timsalında 

simvollaşdırmış  və sonralar bir sıra türk boyları onların  şəkilini 

soy-boy damğası kimi istifadə etmişlər. Bu boyların təsviri 

sənətində yazın gəlməsi yeni qoç və ya maralın doğulması, 

payızda soyuqların düşməsi isə onların yırtıcı heyvan tərəfindən 

parçalanması kimi verilmişdir. Saqa rəsmlərindəki an üslubunun 

əsasını təşkil edən də bu motivlərdir.  

d) Xalının ən kənar şöbəsi olan zolaqda və 24 iç xana ilə 24 

maral arasındakı zolaqda yerləşən qrifonlar saqa an üslubunda 

gördüyümüz dördayaqlı heyvan bədənli, quş başlı və quş qanadlı 

yırtıcı heyvan şəklində verilmişdir. Lakin burada qrifon maralı və 

ya qoçu parçalayan pozada deyil, yalqız durumda verilmişdir. 

Qanadlarını  və quyruğunu yuxarı qaldırıb geriyə baxan bu 

qrifonların da hərəkətində gərginlik yox, bir durğunluq var. Olsun 

ki, bu kiçik ölçülü qrifonların  ən kənar zolaqda kiçik haşiyələr 

içində  hərəkətsiz durumda verilməsi payıza hələ çox vaxt 

qaldığını əks etdirir. 

Beləliklə, Pazırıq xalısında eyni istiqamətdə düzülüb sakit 

otlayan marallar burada həyat (yaşam) simvoludur. Maralların 

sayının da simvolik anlamı vardır. Belə ki, burada verilən 24 

maral Mete çağında hunların və Oğuznamələrdə oğuzların bəlli 24 

boyunu əks etdirir. Xalının simvolik “dilində” yaşam simvolu olan 

maralın sayı ilə (24) xalının orta bölümündə nilufər gülü (hun 

gülü) naxışı ilə yer alan 24 saqa-oğuz boyuna və  Dədə Qorqud 

eposunda “24 sancaq bəyi” deyimi ilə xatırlanan boy başçılarına 

sanki “baş sağlığı” verilib, onlara yeni yaşam arzulanır. 

Saqa an üslubunda adətən heyvanlar dinamik və  gərgin 

hərəkətli pozada verilir. Bu xalıdakı at və maralların hərəkətində 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 288

isə  gərginlik yox, bütöv kompozisiyaya uyğun bir həzin sakitlik 

və yas ovqatı vardır. Məhz bu fərqi duya bilməyən bəzi yazarlar 

yanlış olaraq, buradakı  təsvirin saqalara yad olduğunu 

söyləmişlər. 

5. Toxunma yeri. Qarabağ  qədimdən xalça sənətinin 

mərkəzlərindən idi və bu gələnək günümüzə  qədər davam 

etmişdir. X əsrdə  əl-Müqəddəsi yazırdı ki, “misli olmayan” 

xalçalar Qarabağda toxunub Bərdə bazarında satılır. Yuxarıda 

verilən müqayisələr göstərir ki, m.ö. V əsrdə Altayda saqa 

elbəyinin yas törəni üçün Azərbaycandan göndərilmiş “saqa-oğuz 

xalısı” sonrakı Qarabağın bir hissəsini (o cümlədən Bərdəni) içinə 

alan o çağın Sakasena bölgəsində yaşayan saqalar tərəfindən 

toxunmuşdur.  

Beləliklə, istifadə olunmuş  rənglərdən tutmuş, toxunma 

üsuluna, naxış və simvollara qədər Qarabağ, o cümlədən türkmən 

xalçaları ilə genetik və tipoloji bənzərliyi ilə ortada olan bu 

əvəzsiz sənət  əsəri saqa-oğuz xalısıdır. Bəs, bu xalının erməni 

(hay) xalqına mənsub olduğunu söyləyənlər hansı elmi-tarixi 

faktlara əsaslanır? 

Vaxtilə xalı ticarəti ilə  məşğul olmuş  məşhur xalçaşünas 

alman alimi Ulrix Şürman “Pazırıq, mənşəyi və yozumu” adlı 

kitabında Pazırıq kurqanının m.ö. V əsrdə  qərbdən Çinə  qədər 

uzanan ipək yoluna və ucsuz-bucaqsız bozqırlara nəzarət edən 

önəmli bir saqa (skit) kralına aid olduğunu qeyd edir. O, yas törəni 

üçün toxunmuş Qafqaz mənşəli xalıdakı  səkkiz guşəli naxışın 

araba təkəri olduğunu basırıqdakı arabanın qalıqları ilə bağlayır. 

Xalının türkmənlərə deyil, ermənilərə aid olduğunu yazan, lakin 

qədim tarixdən elementar bilgisi olmayan bu yazara görə, guya bu 

sənət  əsəri ona görə türkmən xalısı ola bilməz ki, o çağlarda 

Altaydan bu yana türklər yox imiş, ermənilər isə Qafqaz 

dağlarının güney ətəyindən tutmuş ta Assurun quzey sınırına 

qədər böyük bir ərazidə yaşayırmış. Yazar kitabını bu son cümlə 

ilə bitirir: “Dəfn mərasimi üçün toxunmuş Pazırıq xalısı bütün 

əlamətlərinə (?) görə erməni sənətinin bir şedevr əsəridir”. 

Tarixdən bəllidir ki, Van gölü yaxınlığında m.ö. V əsrdə 

Ermən (Armeniya) bölgəsi Urartu çağından qalan və öncə Mada, 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 289

sonra Əhəməni dövlətinin kiçik bir əyaləti idi. Bu bölgəyə haylar 

xalının toxunduğu çağdan bir neçə əsr sonra Suriyanın quzeyindən 

gəlib yerləşmiş  və obyektiv erməni alimlərinin yazdığına görə, 

daha sonralar bir xalq kimi burada formalaşmışlar. Buradan çox 

sadə bir sual ortaya çıxır, saqa xalısının toxunduğu çağdan bir 

neçə əsr sonra formalaşan bir xalq bu xalını necə toxuya bilərdi? 

Başqa bir başabəla “alim” Volkmar Gantshorn elmi dərəcə 

almaq üçün yazıb Kölndə çap etdirdiyi irihəcmli “Xristian Şərq 

xalısı” (1990) adlı kitabında bu xalını ermənilərə aid etməklə 

kifayətlənmir, Altaydakı Pazırıq kurqanının da ermənilərə məxsus 

olduğunu yazır. Bu yazara görə, hətta türk xalçaçıları xalı-xalça 

toxumağı ermənilərdən öyrənmişlər. Bu sərsəm fikrin cavabını bir 

gürcü alimin sözləri ilə vermək yerinə düşər. 1886-cı ildə Şuşaya 

gələn gürcü tədqiqatçısı Zedgenidze yazırdı ki, burada xalçalar 

azərbaycanlı ailələrdə toxunur, “ermənilər xalça toxumağı 

onlardan öyrənməlidir”. 

Bəzi yazarlar xalının üzərində olan orta xanaların fərqli 

rənglərdə yox, eyni rəngdə olduğunu nəzərə almadan onun bir 

dama oyunu üçün və ya xalının toxunduğu vaxtdan bir əsr əvvəl 

yaşamış  Əhəməni  şahı Daraya hədiyyə kimi, yaxud şahların 

oturduğu taxtın üzərinə salmaq üçün toxunduğunu qeyd etsələr də, 

bu fikirləri təsdiq edəcək  əsaslı elmi dəlillər gətirə bilməmişlər. 

Saqa boylarının mifoloji dünyagörüşünə  və bunun saqa tətbiqi 

sənətində simvolik təsvirinə uyğun olan bu xalının Saqa elbəyinin 

yas törəni üçün Azərbaycanda toxunması fikrini isə  əksər ciddi 

alimlər dəstəkləyir. Odur ki, Ermitajda “Pazırıq xalısı” adı ilə 

saxlanan Azərbaycan xalça sənətinin bu şah  əsərini Qarabağ 

xalçaçılıq məktəbinin “Saqa-Oğuz xalısı” adlandırmaqla tarixi 

gerçəkliyi bərpa etmiş və bununla 2500 il əvvəl bu xalını toxuyan 

azərbaycanlının ruhunu da şad etmiş olarıq. 

  

 

 

 

 

 

---