______________Milli Kitabxana_____________
321
bürcü barədə məlumat verilmişdir. Planetlər üzərində müşa-
hidələr aparılırdı. E.ə. 104-cü ildə ilin davamiyyəti hesablandı. İl
365.25 günə bərabərləşdirildi. Bu yeni təqvim 85-ci ilə qədər
tətbiq olundu. Bu təqvimə görə il 12 aydan ibarət idi. Təbabət
inkişaf edirdi. Hələ e.ə. IV-III əsrlərdən iynəbatırma ilə müalicə
metodundan istifadə edirdilər. Təbabətə aid əlyazmaların birində
52 xəstəliyin (məsələn, qıcolma, əsəb pozğunluğu, qızdırma,
yırtıq, qadın və uşaq xəstəlikləri və s.) 280 müalicə üsulu
göstərilirdi. Çin qədim tarixi, mədəniyyəti, fəlsəfəsi olan bir
ölkədir. Hələ e.ə. Şan-in dövlətində təsərrüfatda quldarlıq
münasibətləri hökm sürürdü. Döyüşlərdə əsir tutulan qul
əməyindən əsasən maldarlıqda, müəyyən qədər əkinçilikdə,
həmçinin ev təsərrüfatında və tikintidə istifadə olunurdu. Həmin
dövrdə əkinçilikdə qan qohumluğuna əsaslanan icmalar
(patronimiya) mühüm rol oynayırdı. Şan-İn dövründə və onun
yerinə gələn Çjou sülaləsi dövründə dini-mifoloji dünyagörüşü
hökm sürürdü. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, Çin miflərinin
fərqləndirici cəhətlərindən biri oradakı allahların və ruhların
zoomorf xarakteri idi. Ona görə də qədim Çin allahları
heyvanlar, quşlar, balıqlar ilə çox oxşar idi və əksəriyyəti yarım
heyvan və yarım insan şəklində təsvir olunurdu. Həmin
panteonda əsas yeri Şan-Di tuturdu. Bütün allahlar və ruhlar ona
tabe idi. Onun iradəsi qarşısında külək, yağış, bulud və şimşək
ruhları aciz hesab olunurdular. Lakin Şan-di təkcə baş allah
olmayıb, qədim çinlilərin təsəvvürünə görə onların əcdadları və
hamiləri idi. Miflərə görə İn tayfasının əcdadı Şan-di olmuşdur.
Çox vaxt Şan-di obrazında səmanın şəxsləndirilmiş ilahi
qüvvəsi təcəssüm tapırdı. Qədim çinlilər belə hesab edirdilər ki,
dünyada hər şey Səmanın iradəsindən asılıdır və eyni zamanda
«səmanın iradəsi» fala baxmaq və digər əlamətlərlə müəyyən
edilir. Dini-mifoloji təsəvvürlər icma əyanlarının ağalığı sistemini
təbliğ edirdi. Hakim öz təbəələri qarşısında səma oğlu kimi
tanınırdı. Qədim çin dinlərində əcdadlara, qəhrəmanlara etiqad
mühüm yer tuturdu. İnsanların ruhlarla və əcdadlarla «əlaqəsi»
çox ciddi şəkildə nizamlanaraq nəzarət altında saxlanılırdı.
İnsanlarla allahlar və ruhlar arasında birinci vasitəçi hökmdar özü
______________Milli Kitabxana_____________
322
idi.
Miflərdə əcdadlar kultunda və totemizmdə cəmiyyətin
qəbilə-tayfa təşkilinin əlaqələri öz əksini tapmışdır. Mifologiyada
dünyanın, təbiətin yaranmasının öz izahı, şərhi mövcud olmuşdur.
Ən qədim dövrlərdə, nə səmanın, nə də yerin olmadığı dövrdə
kainat formasız qaranlıq xaos kimi təsəvvür edilirdi. Bir mifə
görə, həmin formasız qaranlıqda iki ruh (yaxud allah) - İn və Yan
yarandı və onlar dünyanı qaydaya salmağa başladılar. Sonralar, bu
ruhlar bir-birindən ayrıldılar. Yan ruhu səmanı, İn ruhu isə yeri
idarə etməyə başladı. Belə hesab edilir ki, onlar qaranlığın kobud
hissəciklərindən heyvanları, quşları, balıqları və digər canlıları,
yüngül hissəciklərdən isə insanları yaratmışlar. Digər mifə görə
isə insanlar allah Fu-si ilahə Nyuyva tərəfindən yaradılmışdır.
Üçüncü bir mifə görə isə ilk mifik insan Panqu balta ilə qaranlığa
zərbə endirir və nəticədə bütün yüngül və təmiz olanlar yuxarı
qalxan səmanı yaradırlar, ağır və çirkli şeylər isə aşağı enərək yeri
yaradır.
Kainatın mənşəyi haqqımda miflərdə naturfəlsəfənin ilk,
qaranlıq və bəsit də olsa belə rüşeymləri görünür. Hakim mifoloji
şüur (təfəkkür) e.ə. birinci minilliyə qədər hökm sürmüşdür.
İbtidai icma cəmiyyətinin dağılıb öz yerini yeni bir
cəmiyyətə verməsi nəticəsində belə miflər aradan çıxmadı. Bir
sıra miflər qədim Çin kosmoqonik konsepsiyalarının tərkib
hissəsinə çevrilmişdir. Bu, hər şeydən əvvəl, İn və Yan ruhlarına
dair yayılmış miflərə aiddir. Artıq İn və Yan kainatın yaranması
və inkişafında mühüm rol oynayan qüvvələrə çevrilirlər.
Bir sıra mifoloji obrazların sonrakı fəlsəfi traktatlarda
mühüm yer tutması heç də təsadüfi deyildir. E.ə. V-III əsrlərdə
yaşayan filosoflar tez-tez miflərə müraciət edirdilər. Onlar həqiqi
idarəçilik və insanın düzgün davranış normaları haqqında öz
konsepsiyalarmı yaratmaq üçün miflərdən istifadə edirdilər.
Bununla yanaşı, konfusiçilər miflərin tarixiləşməsini həyata
keçirirlər. Buraya qədim miflərin süjet və obrazlarım mifdən azad
edib, tarixi don geydirmək də daxildir. «Qədim Çin mifləri»
kitabının müəllifi Yuan Ke yazırdı ki, konfusiçilərin əsas məqsədi
bütün mifoloji personajların hərəkətlərini insaniləşdirmək idi ki,
______________Milli Kitabxana_____________
323
bu da miflərin tarixiləşməsi kimi başa düşülməlidir. Mifoloji
əfsanələri öz təlimlərinə uyğunlaşdırmağa cəhd edən konfusiçilər
ruhların insanlara çevrilməsinə çox səylə girişmiş, miflərin və
əfsanələrin rasional izahı üçün də az iş görməmişlər.
Burada miflər ənənəvi tarixin bir hissəsinə çevrilmişdir.
Bambuk lövhələrə mifləri köçürərkən onun ilkin mənası təhrif
edildiyindən, insanlar ancaq yazılanlara inanmağa başladılar.
Tədricən isə ağızdan-ağıza keçən miflər unudulmağa başladı.
Nəticədə səmərələşdirilmiş miflər fəlsəfi ideya və təlimlərin
tərkib hissəsinə çevrilmiş, miflərin personajları isə konfusi
təlimlərinin təbliğində istifadə edilən tarixi şəxsiyyətlər kimi çıxış
etmişlər. Xüsusilə mifik padşahlar Yao Şun, Yuy qədim dövrün
ideal hakimlərinə çevrildilər. Onların hakimlik dövrü isə Çin
tarixinin «Qızıl əsri» elan edildi. Amansız və qəddar hökmdarlar
Tsze, Çjou obrazları da uyğun şəkildəyişməyə məruz qalıbdır.
Onlar Yao, Şun və Yuyun antipoduna - tiranlara çevrilmişlər.
Bütün bunlar miflərdə öz əksini tapmış, xalq ənənələrindən hakim
sinfin mənafeyinə uyğun şəkildə istifadə etmək məqsədinə xidmət
etmişdir. Qədim dövrün bütün fəlsəfələrinin tarixi sübut edir ki,
qəbilə-tayfa quruluşunun mifoloji baxışları elmi biliklərin
yaranması prosesinə böyük təsir göstərmişdir. Fəlsəfə öz
bünövrəsini mifoloji təsəvvürlər zəminindən götürmüş, onun
materialından əsaslı şəkildə istifadə etmişdir. Bu mənada qədim
Çin fəlsəfəsi Çin mifologiyasından geniş şəkildə bəhrələnmişdir.
Başqa xalqların fəlsəfəsi kimi mifologiya ilə sıx bağlı olan Çin
fəlsəfəsi bir sıra spesifik xüsusiyyətlərə malik olmuşdur. Bu
spesifik xüsusiyyətlər Çin mifologiyasının öz spesifikasından
doğur. Çünki Çin mifləri, hər şeydən əvvəl, keçmiş sülalələr
haqqında, «Qızıl əsr» haqqında tarixi əfsanələrin məcmusundan
ibarətdir. «Şi tszin» «Dəyişikliklər kitabı», «Şi tszin» «Nəğmələr
kitabı», «Şu tszin» «Tarix kitabı» və s. əksər hissələri qədim
miflərə əsaslanır. Bu əsaslanma isə bir sıra kitablar «Şi tszin»
sübutu üçün ən nüfuzlu arqumentlər hesab olunur. Çin mifləri
qədim çinlilərin dünya baxışmı əks etdirən materiallarla o qədər
də zəngin deyildir. Ona görə Çin fəlsəfəsində naturfəlsəfə
ideyaları mühüm yer tutmamışdır. Lakin başlanğıc haqqında,
Dostları ilə paylaş: |