______________Milli Kitabxana_____________
354
Miken adı ilə tanınır. Onun mərkəzi Krit adası və yunan
materikindəki Miken şəhəri olmuşdur. Krit mədəniyyətinin (yaxud
da Minos mədəniyyətinin) yaranması Kritin əfsanəvi hökmdarı
Minosun adı ilə bağlıdır və e.ə. III-I minilliklərə təsadüf edir.
Yüksəliş və tənəzzül dövrü keçirən Krit mədəniyyəti təqribən e.ə.
1200-cü ilə qədər davam etmişdir. Kritdə bütün həyat saraylar
adlanan binalar ətrafında cərəyan etmişdir. Arxeoloji qazıntılar
nəticəsində Knosda (adanın mərkəzi hissəsində) Krit
saraylarından birincisi, Minos sarayı tapılmışdır. Bu saraydan
Minotavr - insan bədənli və öküz başlı canlı haqqında yunan
mifində təsvir olunan labirint başlanır. Əslində Krit sarayları
doğrudan da labirintə bənzəyir. Bütün bunlara baxmayaraq
saraylar vahid arxitektura ansamblı kimi qəbul olunur. Diqqəti
çəkən budur ki, divarlarda olan rəsmlər olduqca zəngindir.
Freskalarda heyvanlar, güllər, saray sakinlərinin həyatından
səhnələr, əsas Minoy kultlarından biri olan allah-öküz kultuna aid
olan «öküzlərlə oyunlar» rəsmi diqqəti daha çox çəkir. Allah-öküz
kultları öküz obrazında təbiətin dağıdıcı qüvvələri öz təcəssümünü
tapmışdır. Təbiətin əbədi təzələnməsi, analıq, qadınlıq simvolu -
Böyük ilahə Minoy allahlar panteonunda mərkəzi fiqurdur. Kritin
həyatında din böyük rol oynamışdır. Kritdə hakimiyyətinin xüsusi
forması-teokratiya yaranmışdı. Bu idarə formasında dini və
dünyəvi rəhbərlik bir nəfərin əlində olmuşdur. Çar sarayı
universal funksiyanı yerinə yetirərək eyni zamanda həm dini, həm
siyasi-inzibati, həm də təsərrüfat mərkəzi rolu kimi fəaliyyət
göstərmişdir.
Minoy mədəniyyətinin çiçəklənməsi e.ə. XVI əsr və XV
əsrin birinci yarısına təsadüf edir. XV əsrin ortalarında bu
mədəniyyət Fera (indiki Santorin) adasında püskürən vulkan,
eləcə də döyüşkən axey yunanların adaya soxulması nəticəsində
tamamilə dağıdılmışdır. Bundan sonra Krit mədəniyyəti əvvəlki
şöhrətini bərpa edə bilməmişdir. Sivilizasiyanın mərkəzi materik
Yunanıstana keçmişdir. Hələ e.ə. 1700-cü ildə burada Miken
(yaxud Axey) mədəniyyəti formalaşmağa başlamışdı. Əvvəllər bu
mədəniyyət Krit sivilizasiyasının güclü təsiri altında olmuşdur.
Onlardan bir sıra allahların adları, su kəməri, kanalizasiya, geyim
______________Milli Kitabxana_____________
355
fasonları, freska təsvirləri və s. mənimsənilmişdi. Lakin bütün
bunlara baxmayaraq, Miken sivilizasiyasında da spesifik, yalnız
onlara məxsus cəhətlər inkişaf etdirilmişdir. «Şaxta qəbirləri» bu
mədəniyyətin ən qədim abidələrindəndir. Qəbirlərdə ölülərin
sümükləri ilə yanaşı bəzək şeyləri, qablar, paltarlar, silahlar, qızıl
maskalar və s. də tapılmışdır. Burada da mədəniyyət mərkəzləri
saraylarda cəmlənmişdi. Onlar Miken, Korinf, Pilos, Afina və s.
şəhərlərdə olmuşdur. Krit saraylarından fərqli olaraq Miken-Axey
sarayları möhkəmləndirilmiş saraylar idi. Onların möhtəşəm
divarlarını sonrakı dövrlərdə görən yunanlar onları təkgöz nəhəng
sikloplarla əlaqələndirərək siklopik adlandırmışlar. Burada saray
divarlarında külli sayda döyüş səhnələri təsvir olunmuşdu.
Axeylər e.ə. XV əsrdə Kriti tutaraq onlardan yazını mənimsədilər.
E.ə. XIII əsrdə şimali Balkan barbarları (onların içərisində dori
yunan qəbilələri mühüm yer tuturdu) Yunanıstanı başdan-başa
işğal etdi. Axeylərdən dəmir silahlarına görə üstünlüyə malik olan
dorilər Krit-Miken mədəniyyətinə son qoydular, e.ə. XII-XI
əsrlərdə Yunanıstanda dəmir əsrinin başlanğıcına təkan verdilər.
Yunan tarixinin sonrakı dövrünü adətən Homer dövrü
adlandırırlar. Homerin e.ə. VIII əsrdə yaratdığı «İlliada» və
«Odisseya» kimi gözəl poemaları həmin dövr haqqında mühüm
informasiya mənbəyidir. Lakin bu əsərlərdə daha qədim dövrlərin
haqqında da məlumat əldə etmək mümkündür. Homerin
qəhrəmanları - çarlar, əyanlar çox vaxt Krit-Miken saraylarına
bənzəməyən ağac evlərdə yaşayırdılar.
Homer dövründən bizə az abidə gəlib çatmışdır. Əsas tikinti
materialları - ağac və bişməmiş kərpicdir. Monumental
heykəltəraşlıqda da ağacdan istifadə edilmişdir. Həndəsi
ornamentlə yazılmış vazalar, bişmiş gildən və bürüncdən
hazırlanmış heykəlciklər parlaq incəsənət abidələridir.
Homer dövrü mədəniyyəti yunan cəmiyyətinin arxaik və
klassik dövrünün ilkin şərtlərini yaratmışdır. Yunan
mədəniyyətinin və tarixinin arxaik dövrü e.ə. VIII-VI əsrləri əhatə
edir. Bu dövr böyük müstəmləkəçilik dövrüdür. Yunanlar Qara
dəniz, Aralıq dənizi və Mərmərə dənizi sahillərini öz təsir
dairəsinə alırlar. Bu dövrdə yunanlar başqa xalqlardan çox şey
______________Milli Kitabxana_____________
356
öyrənmişlər. Lidiyalılardan pul kəsməyi öyrənmiş, finikiyalılardan
əlifbanı götürmüş, sonralar onu təkmilləşdirmişlər. Yunanlarda
elmin, xüsusilə astronomiya və həndəsənin inkişafı Misir və
Babilistanın təsiri altında olmuşdur. Yunan incəsənətinə Misir və
Yaxın Şərq memarlıq və heykəltəraşlığı böyük təsir göstərmişdir.
Arxaik dövrdə ibtidai icma cəmiyyəti dağılmış, antik polis "şəhər-
dövlətləri" yaranmışdır. Vətəndaş icması-şəhərətrafı kənd
təsərrüfatı ərazisi ona aiddir. Bu dövrdə ən böyük polislər Afina,
Sparta, Korinf, Arqos, Fivada yaranmışdı. Bütün yunan dünyası
Ellada adlanırdı. Qədim Şərq dinləri kimi Yunanıstanda da
politeizm-çoxallahlılıq hökm sürürdü. Yunanlara görə əvvəllər
əbədi, hüdudsuz, qaranlıq, xaos mövcud idi. Dünyanın həyat
mənbəyi onda idi. Hər şey-bütün dünya və ölməz allahlar xaosdan
yarandı. Yer ilahəsi Geya da xaosdan yaranmışdır. Həyat mənbəyi
olan xaosdan qüdrətli, hər şeyi canlandıran məhəbbət - Eros
yüksəlmişdir. Hüdudsuz xaos əbədi qaranlıq - Erebi və qaranlıq
gecə - Nyuktu doğurmuşdur. Gecə və qaranlıqdan isə əbədi İşıq-
Efir və şən işıqlı Gün - Gemera yaranmışdır. Qüdrətli, bərəkətli
torpaq (Yer), hüdudsuz, mavi səma - Uran yaranmış və səma Yer
üzünü örtmüşdür. Geyadan yeraltı dünya Tərtər, səma (Uran)
doğulmuşdur. Allahların ikinci nəsli Geya və Uranın uşaqları-
titanlar olmuşdur. Uşaqlarının onun əlindən hakimiyyəti
alacaqlarından qorxan Uran titanları yerin altında saxlamışdır.
Lakin titanlar azad ola bilmiş, atalarmı devirmiş, onlardan biri
Kron dünya üzərində ağalıq etməyə başlamışdır. Onun özünü də
kiçik oğlu Zevs devirmişdir. Onun qardaşı Poseydon dəniz allahı,
Aid - yeraltı dünyanın allahı, işıq və poeziya allahı Apollon (onu
doqquz muza-incəsənət və elmin hamisi müşayiət edir), Afrodita -
gözəllik allahı, od və dəmirçilik allahı Hefest, Ares müharibə
allahı, Afina-müdriklik allahı, Demetr - əkinçilik hamisi, Afina-
toxuculuq hamisi, üzümçülük hamisi - Dionisi, ticarət hamisi
Hermes və s. idi. 776 - cı ildən başlayaraq hər dörd ildən bir
Zevsin şərəfinə Olimpiya oyunları keçirilirdi. Antik dövrün ilk
fəlsəfi sistemi - naturfəlsəfə həmin dövrdə yaranmışdır. Həmin
sistemin filosoflarından Fales suyu bütün şeylərin əsası,
Anaksimandr - apeyronu ilk materiya, Anaksimen - havanı ilkin
Dostları ilə paylaş: |