______________Milli Kitabxana_____________
357
əsas kimi götürürdü. Pifaqor (e.ə. VI əsr) dünyanın ilkin səbəbi
kimi sayı, rəqəmi götürürdü. Bu dövrdə Heraklit kimi filosof da
yaşayıb yaratmışdır. Məşhur Hesiod (e.ə. VIII-VII əsr)
«Teoqoniya», «Əməklər və illər» əsərlərini yaratmışdır. Bu dövr
ədəbiyyatında epos tədricən öz yerini lirik poeziyaya verir. İnsana,
onun daxili aləminə diqqət müasiri olduqları həyat hadisələrin
xarakterinin təhlili Arxiloxun (e.ə. VII əsrin ikinci yarısı),
Solonun (e.ə. 635-559), Alkeyin (VII əsrin sonu - VI əsrin birinci
yarısı), Anakreontun (570-478) və s. yaradıcılığında öz əksini
tapmışdır. Safonun (e.ə. V11-VI) poeziyası indi də gözəlliyini
saxlamaqdadır. VIII-VII əsrlərdə Yunan tarixşünaslığı yaranır.
Loqoqraflar ilk dəfə olaraq mifoloji süjetlərin real əsaslarını aşkar
etməyə cəhd edirdilər. Yunan xoru və teatrı yaranır. Dramatik
tamaşalardan, xordan iştirakçı şəxslərdən birinin ayrılması -
aktyorun seçilməsi əlamətdar bir hadisə idi.
Arxaik dövrdə incəsənət inandırıcı forma axtarışları həm
cismani, həm də ruhən gözəl olan estetik idealın-polis
vətəndaşının təcəssümü mühüm yer tutmuşdur. Özünəməxsus
arxaik yunan mədəniyyəti klassik mədəniyyətin çiçəklənməsi
üçün təməl rolunu oynamışlar. Bu da öz növbəsində dünya
sivilizasiyasının inkişafında böyük əhəmiyyətə malik olmuşdur.
Yunan-İran müharibələri dövrü (500-449) ilə antik polisin -
arxaik dövrün formalaşması başa çatır və klassik dövr başlanır.
Yunanların qələbəsi, klassik quldarlığın tam formalaşması, polis
demokratiyasının inkişafı Yunanıstanın iqtisadi, siyasi yüksəlişini
şərtləndirmiş, mədəniyyətin çiçəklənmə mərhələsinə daxil
olmağına kömək etmişdir. Bu dövrdə, xüsusilə Periklin idarəçiliyi
dövründə Yunan mədəniyyətinin mərkəzi Afina hesab olunurdu.
İlk dəfə bölünməz hissəciklər-atomlar nəzəriyyəsini elmə
Demokrit (e.ə. V əsr) gətirmişdi. O, belə hesab edirdi ki, dünyada
atomlardan və boşluqdan başqa heç nə yoxdur. Əgər Demokrit
idrakın obyektiv xarakterini etiraf edirdisə, sofistlərə görə nə
qədər həqiqət vardısa, o qədər də insanlar vardır. Sofistlərin ən
görkəmli nümayəndəsi Sokrata (469-399) görə mütləq həqiqət
vardır, lakin bu yalnız allaha məxsusdur.
E.ə. ədəbiyyatda əsas janr faciə olmuşdur. Klassik yunan
______________Milli Kitabxana_____________
358
faciəsinin yaradıcısı Esxilin (525-456) «Zəncirlənmiş Prometey»
faciəsi çox məşhur olmuşdur. «Oresteya» trilogiyası da bu
qəbildəndir. İkinci böyük faciə ustası Sofokl (497-406) olmuşdur.
Ən məşhur faciəsi əfsanəvi hökmdar Edip haqqındadır. Psixoloji
dramın yaradıcısı Evripid (480-406) «Medeya» və «Fedra»
əsərlərini yazmışdır. Bu dövrün ən böyük komediya ustası
Aristofan (445-385) «Dünya», «Atlılar», «Lisistrat» kimi
əsərlərində komediyaya siyasi ruh və gündəlik düşüncə tərzi
gətirmişdir. E.ə. V əsrdə tarixşünaslıq surətlə inkişaf edir.
«Tarixin atası» Herodot (484-470) məşhur «Tarix» əsərini
yazmışdır. Əsas süjet Yunan-İran müharibələri olsa da dünyanın
digər xalqları haqqında da xeyli məlumatı həmin əsərdə tapmaq
mümkündür. İkinci böyük tarixçi Fukidid (460-400) «Pelopennes
tarixi» adlı əsərində ilk dəfə olaraq elmi-tənqidi metoddan istifadə
etmişdir.
E.ə. V əsrdə güclü, enerjili, ləyaqətli, səmimi ruha malik
insanın düzgün təsviri yunan incəsənətinin əsas vəzifəsinə çevrilir.
Bu insan Yunan-İran müharibəsinin qalibi, polisin azad vətəndaşı
olmalıdır. Bu dövrdə realist heykəltəraşlıq inkişaf etmişdir. Fidi
həmin dövrün ən qüdrətli heykəltəraşı olmuşdur. «Döyüşçü
Afina», «Afina Parfenos», Olimpdəki məbəd üçün «Zevs» və s.
onun əsərləri sırasında mühüm yer tutur. Heykəltəraş Miron
«Diskobol», heykəltəraş Poliklet qızıl və fil sümüyündən
hazırladığı Heranın heykəli, Dorifor «Nizə atan», «Yaralı
amazonka» və s. əsərləri ilə çox şöhrət qazanmışdır. Təsviri
sənətdə Poliqnot və Apollodor maraqlı əsərləri ilə diqqəti cəlb
edir. Məbəd tikintisi çiçəklənmə dövrünü yaşayır. Olimpdə Zevsin
məbədi, Afinada baş məbəd Parfenon diqqətəlayiqdir. Sonralar
məşhur Afina Akropolu öz əzəməti ilə seçilməyə başlanmışdır.
Çiçəklənmə dövründən sonra böhran, tənəzzül dövrü gəlir.
Əslində e.ə. IV əsr Yunan tarixində polisin böhranı tarixidir. Bu
böhranın ilkin əlamətləri hələ Afina ilə Sparta arasında gedən
Pelopennes müharibələri (431-404) dövründə meydana çıxmışdır.
Yunan polisinin böhranı qanunauyğun bir hal idi. Əmtəə-pul
münasibətlərinin inkişafı torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətin
yaranmasına, antik mülkiyyət forması şəhərlərin iqtisadi bazasının
______________Milli Kitabxana_____________
359
ləğvinə gətirib çıxardı. Bu dövrdə Makedoniya II Filippin və onun
oğlu İsgəndərin dövründə güclənməyə başladı. Kinik fəlsəfi
məktəbi - Antisfen (e.ə. 450-360) Sinodlu Biogen (e. 414-323)
inkişaf edirdi. Kinliklərə görə insan cəhdinin son məqsədi
xeyirxahlıqdır. Böhran dövründə iki dahi filosof Platon (e.ə. 427-
348) və Aristotel (e.ə. 384-322) yaşayıb yaratmışlar. Platon
Sokratın şagirdi idi və onun ölümündən sonra Afinada xüsusi
məktəbini-Akademiyanı yaratmışdı. Dünyanı idealist mövqedən
izah edən Platon cəmiyyəti üç təbəqəyə bölürdü:
1. hakimlər-filosoflar;
2. hərbçilər;
3. kəndlilər, sənətkarlar, tacirlər.
Platonun şagirdi Aristotel müəllimi öldükdən sonra öz
məktəbini - Likeyi yaratmışdır. O, siyasət, biologiya, fizika,
mexanika, botanika, riyaziyyat və s. dair əsərlər yazmışdır.
Aristotelin təlimində forma və materiyanın qarşılıqlı münasibəti
əsas məsələsidir. Forma başlanğıcıdır. O, formasız, ölü materiyaya
müəyyənlik verir. Bu dövrdə natiqlik sənəti inkişaf etmişdir.
Onların başında Demosfen (e.ə. 384-322) dururdu. IV əsrin ən
görkəmli tarixçilərindən biri Ksenofont (e.ə. 430-354) olmuşdur.
«Anabasis», «Yunan tarixi» əsərləri ilə hələ sağlığında böyük
şöhrət qazanmışdı. Bu dövrdə teatr, heykəltəraşlıq da yüksək
inkişaf etmişdir.
Makedoniyalı İsgəndərin (356-323) Şərqə yürüşü ellinizm
mədəniyyətinin inkişafına imkan yaratmışdır. Bu dövrdə Arximed
(e.ə. 287-212), Evklid (e.ə. III əsr), Eratosfen (e.ə. 276-194),
Samoslu Aristarx (e.ə. IV-III əsr, Yerin öz oxu ətrafında
fırlandığını göstərmişdir), İsgəndəriyyəli Hipparx (e.ə. 180-125)
və Heron (e.ə. I əsr) böyük elmi kəşflər etmişlər. Bu dövrdə bir
sıra şəhərlərdə məşhur kitabxanalar yaranırdı. Onlardan ən
məşhuru İsgəndəriyyə və Perqam kitabxanaları idi. Realist məişət
komediyası ustası Menandr (e.ə. 343-291), eposu diriltməyə cəhd
edən Rodoslu Apolloni (e.ə. 295-215), poema, himn, lirik şeirlər
müəllifi Kallimax (e.ə. 310-240), idilliyanın banisi Feokrit (e.ə.
IV-III əsrlər), tarixçi Polibi (e.ə. 200-120), filosof Epikur (e.ə.
341-270), Zenon (e.ə. 336-264) və b. böyük şöhrət qazanmışdır.
Dostları ilə paylaş: |