______________Milli Kitabxana_____________
343
QƏDİM YUNAN MƏDƏNİYYƏTİ
Avropada
ən qədim dövlət. Yunanıstan Balkan
yarımadasının cənubunda yerləşir. Dağlıq ölkədir. Daşlı-kəsəkli
yamaclarda kolluqlar və seyrək ot bitirdi. Dağlar arasında münbit
torpaqlı kiçik düzənliklər yerləşirdi. Yunanıstanda dəmir, mis,
gümüş, mərmər yataqları var idi. Onun şərq sahili Egey dənizi ilə
əhatələnir, girintili-çıxıntılıdır, liman üçün əlverişlidir. Burada qış
qısa olur. Yayda çayların suyu quruyur Yunanlar yola saldıqları
adamlara deyirdilər: “Yaxşı yol, sərin su”. Yunanıstan təbii
surətdə üç hissəyə bölünürdü. Cənubi Yunanıstan və ya
Peloponnes yalnız dar bir bərzəx vasitəsilə Orta Yunanıstanla
birləşir. Orta Yunanıstanı və Şimali Yunanıstanı bir-birindən sıra
dağlar ayIrır, ancaq sahildə dağlarla dəniz arasında dar Fermopil
keçidi vardır. Egey dənizində çoxlu adalar var. Onların ən böyüyü
Krit adasıdır.
E.ə. XIX əsrdə arxeoloqlar Krit adasında e.ə. III-II
minilliklərə aid daş ev, yoxsul komaları, saray qalıqları anbarlar,
tuncdan silah, qızıldan bəzək əşyaları və s. aşkar etdilər.
Kirtlilərin öz yazıları var idi Onu hələlik heç kəs oxuya
bilməmişdir. Onlar Misir, Finikiya vasitəsilə Babil ilə ticarət
aparırdılar. Beləliklə, e.ə. III-II minilliklərdə Avropada ilk sinfi
cəmiyyət və dövlət yarandı. Kritdən şimalda kiçik adada vulkan
püskürmüş, Krit mədəniyyəti məhv olmuşdu. Buraya gələn
yunanlar Kriti asanlıqla tuta bildilər.
Krit mədəniyyəti ilə bağlı mədəniyyət e.ə. II minillikdə
Peloponnesdə Miken şəhərində yarandı. Mikenlilər kritlilərin
yazısını öz dillərinə uyğunlaşdırdılar. Miken şəhərində axey
tayfaları məskunlaşmışdı. Miken Akropolu (yunanca “yuxarı
şəhər) düzənliyin ortasındakı hündür təpədə yerləşirdi. Burada
saray qalıqları, sərdabələr, ölünün üzünə qoyulan qızıl maska,
bəzək əşyaları, silah və s. aşkar edilmişdir Beləliklə, e.ə. II
minillikdə Yunanıstanın daha münbit vilayətlərində quldarlıq
quruluşu təşəkkül tapdı və dövlət yarandı. E.ə. XII əsrdə şimaldan
gələn dori tayfaları Yunanıstanı tutub özlərindən əvvəlki
mədəniyyətə sön qoydular. Dorilərin mədəniyyəti Miken
mədəniyyətindən aşağı idi. Dorilər Yunanıstanı tutub özlərindən
______________Milli Kitabxana_____________
344
əvvəlki mədəniyyəti məhv etdilər. Hətta bir neçə əsr daşdan
binalar tikilmədi, təsərrüfat tənəzzül etdi, yazı unuduldu, sənət
əşyaları kobudlaşdı, yaranmış kiçik dövlətlər məhv edildi. Axeylər
Anadoluya köçdülər, burada yüksək mədəniyyət mərkəzləri
yaratdılar. Dorilər Yunanıstana özləri ilə dəmir gətirdilər.
Yunan əfsanələri. Homer. Qədim Yunanıstanda ölkənin
keçmişindən bəhs edən çoxlu əsatirlər və nəğmələr yaranmışdır.
Bu əfsanələrin bir hissəsi dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Şair-
müğənnilər lirada nəhənglər, allahlar, qəhrəmanlar haqqında
mahnılar oxuyurdular. Bu mahnı və əfsanələrdə uydurmalar olsa
da, onlar yunanların məşğuliyyəti adətləri, əmək alətləri, hansı
ölkələrdə olmaları, hansı allahlara inanmaları haqqında məlumat
verir. Alimlər əfsanələrdən tarixi mənbə kimi istifadə edirlər.
Yunanlar “Dedal və İkar”, “Tesey”, “Arqonavtlar”, “Herakl”,
“Prometey”, “Demetra və Persefona” və b. əfsanələr yaratmışlar.
Bu əfsanələrin hər biri yunanların keçmişi, tarixi, insanları və
onların qəhrəmanları haqqında iftixar hissi tərbiyə edirdi. Bu
əfsanələr müasir dövrdə də maraqla oxunur.
Troya müharibəsi e.ə. 1200-cü ildə yunanlarla troyalılar
arasında Anadolunun Egey dənizi sahillərində olan Troyada
olmuşdur. Yunanlar Troya müharibəsi haqqında çoxlu əfsanələr,
əsərlər yaratmışlar. Bunlar arasında “İlliada” nə “Odisseya”
poemaları xüsusi yer tutur. Rəvayətə görə bu poemaları kor şair
Homer yazmışdı. Cuman edilir ki, poemalar e.ə. VIII əsrdə tərtib
edilib, e.ə. VI əsrdə isə qələmə alınıb. Poemada yunanların adət
ənənələri, etiqadları, həyat tərzi haqqında geniş məlumat verilir.
Bu poemaların əhəmiyyəti tarix üçün o qədər böyükdür ki, e.ə.
XI-IX əsrlər Homer dövrü adlanır Yunanıstanın erkən qədim
tarixini öyrənmək üçün Homerin poemaları etibarlı mənbə sayılır.
Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Homerin “İlliada” və “Odisseya”
poemalarında təsvir olunmuş hadisələrin tarixən, olduğu sübut
edilmişdir.
Yunanlar Troya şəhərini İlion adlandırırdılar. “İlliada”
poemasının adı da buradan götürülmüşdür. Poema Troyanı
mühasirəyə almış yunanların 10 ilik savaşdan usanmasından bəhs
edir. Sıravi döyüşçü Tersit əsilzadələri suçlayır. Odissey onu