______________Milli Kitabxana_____________
324
«böyük hüdud haqqında» - in və yan qüvvələri haqqında, hətta
dao təlimi öz mifoloji və qədim çinlilərin səma, torpaq haqqında
bayağı dini baxışlarından götürür.
Əsasında in və yan qüvvələri duran kosmoqonik
müddəalarla yanaşı, «beş ilkin stixiya» ilə əlaqədar olan sadəlövh
materialist konsepsiyalar da yaranıb inkişaf etmişdir. Təbiət
qüvvələrinin canlı şəkildə ilkin qavranılması cəhdləri qədim Çin
mütəfəkkirlərini bir-biri ilə qarşılıqlı şəkildə əlaqədar olan ilkin
başlanğıclar - su, metal, torpaq, ağac kimi ünsürləri qəbul etməyə
gətirib çıxarmışdır. Səma 5 ilkin başlanğıcı yaratmış, xalq onların
hamısından istifadə edir. Onlardan biri məhv edilərsə, həyat qeyri
- mümkün olar».
«Şu Tszin» kitabının «Xun fan» («Böyük plan») fəslində
deyilir: «Birinci başlanğıc - su, ikinci - od, üçüncü - ağac,
dördüncü - metal və beşinci - torpaqdır. Su - yaş olub, üzü aşağı
axmalıdır; od - yanmalı və yuxarı yüksəlməlidir; ağac - əyilməli
və düzəlməlidir; metal - xarici təsirə tabe olmalı və dəyişilməlidir.
Torpaq o vaxt özünü təzahür etdirir ki, əkilir və məhsul verir.
Yaş olub üzü aşağı axan duzu olanı yaradır. Yanan və yuxan
qalxan acı yaradır; əyilən və düzələn isə turş olam yaradır; tabe
olan və dəyişilən isə kəskin (iti) olanı yaradır; əkini qəbul edib
məhsul verən isə şirin olanı yaradır».
Əvvəllər in və yan qüvvələri və 5 ilk başlanğıc səma ilə
(ruhlarla) əlaqədar idi. Lakin xeyli müddətdən sonra Tszou Yan
dini təsəvvürlərlə bağlı olan bu naturfəlsəfə sxemində əlaqəni
kəsir. Artıq bu zamanlar təbiət və cəmiyyətdəki baş verən
dəyişikliklərin müşahidəsi ümumi yaranma və dəyişilmə haqqında
fikirlərin formalaşmasına əsas vermişdir. Bu fikir olduqca dəqiq
şəkildə «İ-tszin» (e.ə. VIII-VII əsrlər) adlı mətndə öz əksini
tapmışdır. Kitabın adı da belə idi: «Dəyişikliklər haqqında traktat
(kitab)». «İ-tszin» qrafik simvollardan və onların izahından
ibarətdir. Onun əsasında 8 triqram durur. Tszian (səma), çen
(dağ), li (od), çjen (ildırım), su-yun (külək, ağac), duy (nohur,
hovuz), gün (torpaq), kan (su) həmin səkkizliyə daxil idi. Bu
triqramlar əslində o predmet və hadisələri ifadə edirdi ki, qədim
çinlilər onlarla gündəlik praktikada rastlaşırdılar və xaosdan onları
______________Milli Kitabxana_____________
325
ayıra bilmək qabiliyyəti onların dünya baxışma xas idi. Nəticədə
triqramın maksimum mümkün uyğunlaşdırılmış 64 heksaqram və
64 qrafik simvolu yaranmışdır. Hər bir simvol və hər bir
heqsaqram müəyyən dərəcədə uzlaşdırılmış üfqi xətlərdən
fasiləsiz - yan və fasiləsiz – in-dən ibarətdir. Məsələn, birinci
heqsaqram tsayan (yaradıcılıq), ikinci heqsaqram gün (ifa edilmə)
müxtəlif xətlərlə ifadə olunur. Hər bir heksaqram gerçəkliyin
müəyyən vəziyyətinin ifadəsi, mahiyyəti heksaqramda aşkarlanan
müəyyən həyat durumunun ifadəsidir. «Dəyişikliklər kitabı»nın
nəzəriyyəsinə görə, bütün dünya vəziyyətlərin növbə ilə
dəyişilməsindən ibarətdir. Bu dəyişilmə isə işıq və qaranlıq
qüvvələrinin qarşılıqlı təsirində meydana gəlir.
«Dəyişikliklər kitabı»nın fikrincə, bir vəziyyətdən digərinə
keçid varlığın dinamikasını açmalı idi. «Dəyişikliklər kitabı» Çin
mədəniyyəti tarixində böyük bir hadisə olub, qədim şamanlar,
saray adamları və mirzələr dairəsində yaradılıb yayılmışdır.
«Dəyişikliklər kitabı»nın məzmunu və əhəmiyyəti haqqında
müxtəlif baxışlar mövcuddur. Bir qrup «Dəyişikliklər kitabı»nı
romantik kitab hesab edir; ikinci qrup o qədər də əsassız
olmayaraq belə hesab edir ki, burada mühüm fəlsəfi fikirlər
tapmaq mümkündür. Üçüncü qrup bu kitabı məntiq dərsliyi sayır,
dördüncü qrup mənəviyyatsız kitab hesab edir, beşinci qrup isə
bunu fallik kosmoqoniya hesab edir və s.
E.ə. VI-III əsrlərdə qədim Çinin ideya həyatında keyfiyyətcə
yeni hadisələr meydana gəlməyə başladı. Həmin dövrdə Çinin
iqtisadi və ictimai həyatında mühüm dəyişikliklər baş vermişdir.
Torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət bərqərar olur, yeni sənət
sahələri yaranır, kənd təsərrüfatında yeni dəmir alət və əşyalardan
istifadə olunur. Torpaqdan istifadə edilməsi üsulları
təkmilləşdirilir.
O dövrdə siyasi həyatda da mürəkkəb hadisələr baş
vermişdir. Tsin, Çu, Tsi, Vey, Tszin, Çjao, Xan dövlətləri arasında
müharibələrin ardı-arası kəsilmir, dövlətlərin öz daxilində sosial
partlayışlar baş verir. Vahid Çjou dövləti faktiki olaraq dağılır və
bir sıra yerli hakimlər özlərini müstəqil elan etməyə çalışdılar.
Onlar özlərini müstəqil elan edib, çox vaxt mərkəzi hakimiyyəti
______________Milli Kitabxana_____________
326
tanımırdılar.
Dərin sosial gərginlik və ziddiyyətlər güclü ideoloji
mübarizə ilə müşayiət olunurdu. Elə buna görə də sosial-siyasi
çaxnaşmalar dövründə belə Çində mədəniyyət və fəlsəfənin
inkişafı dayanmır, əksinə daha da tərəqqi edirdi.
Zadəganlar və məmurlar «Səma», «Tale» ideyasını daha da
inkişaf etdirməyə cəhd edirdilər. Bu da təsadüfi deyildir. Çünki
həmin ideya onların hakimiyyətinin saxlanılması üçün zəmanət
verirdi.
Aristokratiyaya qarşı müxalifət kimi formalaşan yeni sosial
qruplar öz baxışlarını irəli sürərək səmaya etiqad ideyasına qarşı
çıxırdılar. Onlar səma ideyasına tamamilə yeni bir məna və
məzmun verməyə çalışırdılar. Həmin təlimlərdə tarixi təcrübənin
düzgün anlaşılmasına cəhd edilir, idarəçiliyin «ideal qanunu»
axtarılır, müxtəlif sosial qruplar arasında qarşılıqlı münasibətlərin
yeni qaydaları irəli sürülür, ayrı-ayrı adamların və ölkələrin
dünyada yeri müəyyənləşdirilir, insanın təbiətlə, (səma ilə),
dövlətlə və digər adamlarla münasibətlərini aşkarlamağa səy
göstərilirdi.
«Şi Tszin», «Şu Tszin» kimi ədəbi-tarixi abidələrdə
bilavasitə adamların əmək və ictimai tarixi praktikasını
ümumiləşdirən müəyyən fəlsəfi ideyalara rast gəlmək
mümkündür. Lakin Çin fəlsəfəsi və mədəniyyətinin çiçəklənməsi
e.ə. VI-III əsrlərə təsadüf edir. Ona görə də həmin dövrün Çin
fəlsəfəsinin «qızıl dövrü» adlanması tamamilə həqiqətə uyğundur.
Əslində elə həmin dövrdə fəlsəfi və sosioloji fikir haqqında
mühüm əsərlər o cümlədən, «Dao-de tszin», «Lun yuy», «Mo-
tszı», «Men-tszı», «Çjuan-tszı», «Quan-tszı», «Li-Tszi» və s.
əsərlər yaranmışdır. Elə həmin dövrdə öz konsepsiyası və
ideyaları ilə Lao-tszı, Konfusi, Mo-tszı, Çjuan-tszı, Men-tszı,
Syun-tszı, Şan-Yan və Xan Feyt-tszı kimi mütəfəkkirlər yaşayıb
yaratmışlar. Elə həmin dövrdə Çin fəlsəfə məktəbləri - daosizm,
konfusiçilik, moizm, legizm, naturfilosoflar yaranıb inkişaf
etmişlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, Şan və Çjou sülalələri dövründə
siyasi sistem getdikcə daha da təkmilləşdirilmişdir. Quldarlıq
Dostları ilə paylaş: |