______________Milli Kitabxana_____________
312
etmişdir: adam öldürmə, yalan danışma, oğurluq etmə, dünyəvi
şeylərə bağlanma, bakirəliyini saxla (rahiblər üçün). Çaynizm
Brəhmənizmin bir sıra ünsürlərini-ruhların şəkildən şəklə
düşməsinə etiqadı, karma haqqında, peyğəmbərlərin vaxtaşırı
zühur etmələri haqqında təlimi saxlamışdır. Çaynizm, habelə
buddizm Brəhmənizmin kasta quruluşunu və ayinlərini,
iztirablardan fərdi şəkildə xilas olunması haqqında təlimi, Vedin
müqəddəsliyini inkar edirdilər. Çaynizm ayinlərində allah kimi
Cinaya, həmçinin onun şagirdlərinə sitayiş edilməsi, müqəddəs
mətnlərin oxunması, camaat qarşısında tövbə etmək daxildir.
Bütövlükdə Çaynizm mifologiyası o qədər dəqiq formalaşmışdır
ki, orta əsrdə yaşayan rahib Hema Çandra (1089-1173) onu böyük
bir kitabda ümumiləşdirə bilmişdir. Onun əsəri «Trişaş-
tişalakapuruşaçarita» və yaxud «altmış üç görkəmli insanın
həyatının təsviri» adlanır.
Nisbətən vahid şəklə salınmış, dəqiq formalaşdırılmış
buddist və çaynist mifologiyalarının əksi olaraq Hind mədəniyyət
sisteminin üçüncü tipi hinduizm mədəniyyəti hesab olunur.
Hinduizm dinə nisbətən daha geniş anlayışdır. O, özünün tam
məzmunu ilə həyat tərzi olub, adət və ənənələri, etiqadı, əxlaq,
davranış normalarını, müxtəlif xalqlarda tarixən ən qədim
dövrlərdən formalaşmış ictimai institutları özünə daxil edir.
Hinduizm e.ə. VI-IV əsrlərdə buddizmin və çaynizmin
yayılmasına cavab olaraq meydana gəlmişdir. Hinduizm
Hindistanda quldarlıq münasibətlərinin cəmiyyətin kastalar üzrə
bölgüsünü təsdiq etmiş feodal münasibətləri ilə əvəz olunması
dövründə (IV-VI əsrlərdə) möhkəmlənmişdir. Hinduizm yekcins
din deyildir, onda vahid ehkamçılıq və ayinçilik, mütəşəkkil
məbəd sistemi yoxdur.
Brəhmənizm ünsürlərindən başqa hinduizmə ved və yerli
dinlərin ünsürləri, ibtidai dini etiqadlar: suya (məsələn, Qanq
çayına), heyvanlara (ilanlara, meymunlara, fillərə, inəyə) sitayiş,
əcdadlar ayini daxildir. Eyni zamanda hinduizm bütlərə sitayiş
ünsürlərinə malik olan dindir. Bütün hinduizm cərəyanları üçün
ümumi cəhət Vedin müqəddəs kitablar kimi qəbul edilməsi,
sansara haqqında, öləndən sonra Karma qanunlarına uyğun olaraq
______________Milli Kitabxana_____________
313
müxtəlif varlıqlarda yenidən canlanmış ruhun sərgüzəştləri
haqqında təlimdir. Bu qanun kasta qaydalarına və ya dharmaya
əməl edilməsi və ya edilməməyi ilə müəyyən edilir. Hinduizmdə
insanların allah qarşısında bərabərsizliyi, kasta bölgüsünün
ilahiliyi haqqında təlim mühüm yer tutur. Hinduizmin dini-fəlsəfi
təsəvvürləri üçün təbiətə qarşı duran atman haqqında, allahın
zühur etdiyi insan ruhu haqqında və brəhmən (dünya ruhu)
haqqında, mənəvi mahiyyətlər haqqında təlim olduqca
səciyyəvidir. Hinduizmə görə, insan həyatının məqsədini (buddist
nirvanasından fərqli olaraq) atmanın təbiətdən azad olması və
brəhmənlə birləşməsi təşkil edir. Buna da dharmanın yerinə
yetirilməsi vasitəsilə nail olunur. Bundan başqa başlıca allah
yaratma (Brəhmə), hifz etmə (Vişna), məhv etmə (Şiva)
xassələrini özündə təcəssüm etdirən, üç sifətə malik vahid allah
mövcuddur. Brəhməyə faktiki olaraq sitayiş etmirlər. Vişnuya və
Şivaya (bunlarla bir sırada digər allahlara) sitayiş edirlər. Pərəstiş
obyektindən asılı olaraq bu dində iki əsas və olduqca mühüm
hesab olunan cərəyan: vişnuizm və buddizm bir-birindən
fərqlənir. Məlum olduğu kimi, hinduizmin bir cərəyanı olan
Vişnuizmdə avatarlar haqqında Vişnanın allahlarda, insanda və ya
heyvanlarda vaxtaşırı təcəssüm etməsi haqqında təsəvvür ön
sırada durur. Məsələn, Budda Vişnanın avatarası hesab olunur.
Bütün bunlar isə hinduizmin universallığını, yəni digər dini
etiqadlara, xüsusilə buddizmə uyğunlaşa bilməsi imkanını sübut
edir. Hinduizm bir din kimi bütün etiqad növlərinin, o cümlədən
primitiv animizm etiqadlarından tutmuş, incə fəlsəfi buddizmə
qədər hamısının mövcudluğunu qəbul edir. Teoloji baxımdan
hinduizm vahid din olmayıb müxtəlif dinlərdən təşkil olunmuş
kimi özünü göstərir.
Şərt olaraq üç tipə ayrılan Hind mədəniyyət sistemində Hind
mifologiyası olduqca zəngin və mürəkkəbdir. Hind mədəniyyəti
qədim Hindistanda mövcud olan bir sıra mifoloji sistemlərin (o
cümlədən, miflərin və orada iştirak edən personajların
məcmusudur. Dini-mifoloji təsəvvürlərin mənşəyi ən qədim,
ibtidai dövrlərə gedib çıxır. Qəbilə-tayfa mifologiyası həmin
sıradandır. Bunlar çox vaxt yerli əhalinin adı ilə dravid
______________Milli Kitabxana_____________
314
mifologiyası da adlanır. Bəzən «protodravid» sivilizasiyasını da
oraya daxil edirlər. Mohenco-Daro və Harappa arxeoloji
qazıntıları ən qədim dövr mədəniyyəti haqqında ətraflı məlumat
verir. Keçən əsrin 20-ci illərində aparılan arxeoloji qazıntılar
yüksək mədəniyyət mərkəzlərini aşkar etmişdir. Harappa
mədəniyyəti dövrünün adamlarının dini-mifoloji təsəvvürləri
protohind mifologiyasını təşkil edir. Qeyri-hind, qeyri-ari xalqları,
tayfa və qəbilələrinin yaratdığı bu mifologiya sistemi ilə yanaşı,
Hind mifologiyasının ünsürlərini vedlərin mifologiyası, hinduizm
mifologiyası, buddizm mifologiyası, çaynizm mifologiyası və s.
təşkil edir. Məlum olduğu kimi, brəhmənizm qədim hindlilərin
quldarlıq cəmiyyətinin təşəkkülü dövründə vedizm dininin daha
da inkişaf etdirilməsindən ibarət olan dindir. Vedlər və bunların
e.ə. VIII-VI əsrlərdə tərtib olunmuş geniş şərhləri («brəhmənlər»,
«aranyakilər» və «upanişadlar») daxildir. Brəhmənizm ciddi kasta
bölgüsü üzrə dini cəhətdən əsaslandırılmış brəhmənlərin varnasını
(silkini) təşkil edən peşəkar kahinlərin imtiyazlı vəziyyətlərini
təqdis etmişdir. 4 varnadan onların (brəhmənlər, kşatrilər,
vayşilər, şudralar) hər biri üçün xüsusi davranış qaydaları,
hüquqlar, vətəndaşlıq və dini vəzifələr (dharma) müəyyən
edilmişdi.
Dörd kastaya (varnaya) bölünmə Qədim Hindistan
cəmiyyətinin səciyyəvi cəhətidir. Bu kastalar 1) brəhmənlər
(ağlar) - yəni əqli əməklə məşğul olan kahinlər; 2) kşatrilər
(qırmızılar) - hərbçilər; 3) vayşilər (sarılar) - əkinçi, sənətkar və
ticarətlə məşğul olanlar; 4) şudralar (qaralar) - ən aşağı, ağır işləri
icra edənlər, nökərlər. Ari irqinə mənsub olan birinci üç kastada
mənəviyyat brəhmənlərə, əməli (faktiki) hakimiyyət kşatrilərə
məxsus idi, vayşilər əməkçi xalq kütlələri, maddi nemətləri
yaradanlar, şudralar isə qullar, nökərlər, ən ağır əməklə məşğul
olanlar idi.
Qədim Hindistanda yaranan primitiv fəlsəfi baxışlarda,
sonralar isə fəlsəfi sistem və məktəblərdə göstərilən ictimai
bölgülərdəki mühüm və kastaların ictimai-siyasi mövqelərində
müqayisəli nöqteyi-nəzər öz fəlsəfi təcəssümünü tapa bilmişdir.
Həmin kasta sistemi eyni zamanda bütün dinlərdə də bu və ya
Dostları ilə paylaş: |