TIBBIYOT PSIXOLOGIYASINI QITISHNING
MAZMUNI
Tibbiyot psixologiyasi psixologiyaning tibbiyot bilan ayniqsa uning
psixiatriya, nevrologiya, psixoxirurgiya kabi sohalari bilan aloqasini
k rsatadi.
Tibbiyot psixologiyasi predmeti hozirgi davrda ham aniq va bir
ma'nodagi z tushunchasiga ega emas.
Ba'zilar «tibbiyot psixologiyasi* va klinik psixologiya tushunchalari
bir narsa deb hisoblaydilar. Boshqalar ulardagi farqni k rsatadilar
ularni ajratadilar. Rossiya davlat ta'lim standarti r yxatida «Klinik
psixologiya* deb atalgan quv fani mavjud, lekin «Tibbiyot
psixologiya»si degan fan unda mavjud emas. Ammo bilimlarning
bunday sohasini psixologik mutaxassisligi b yicha talabalar uni amaliy
rganadilar. Klinik psixologiya haqida gapirsak, unda ta'lim davlat
standartida ochib berilgan mazmuni b yicha psixologlar tomonidan
emas balki, talaba hamshiralar tomonidan rganilishi kerak, chunki
psixologlar z xizmat vazifalari sohasi b yicha statsionarlarda
davolanishda b lgan bemorlar bilan ishlamaydilar.
Biz tibbiyot psixologiyasi mustaqil quv fanidan iborat degan
tasawurdan kelib chiqamiz va uning mazmuni klinik psixologiya bilan
bir xil emas.
Ammo tibbiyot psixologiyasi predmetining turli namoyondalari uni
mustaqil ilmiy soha deb tan olishsada, turlicha tushuntiradilar.
Tibbiyot institutlari talabalari uchun «Tibbiyot psixologiyasi* quv
q llanmasida ushbu masalaga t rtta nuqtayi nazarlar keltiriladi.
Ulardan birinchisi: tibbiyot psixologiyasi - bu talaba — shifokorlar va
shifokorlarga m ljallangan an'anaviy psixologiya asoslari sifatida
boshqa mualliflar tibbiyot psixologiyasi mazmunining kasalliklar
tabiatini psixologik tahlil qilish, birinchi navbatda nerv-psixik
kasalliklarni rganish deb hisoblaydilar. Uchinchi tadqiqotchilar
tibbiyot psixologiyasini umumiy psixologiya bilan bir xil deb
hisoblaydilar, Yangi bu ilmiy fanning predmeti psixik kasalliklarni va
faqatgina ularni rganish deb hisoblaydilar.
Bu fikrni dalillar keltirib tanqid qilgan mualliflar zgarishi
t rtinchi nuqtayi nazarini ifoda etadilar, ular bu ilmiy fan «bemorning
psixikasi xususiyatlari turli k rinishlarini va ularning so liqqa va
118
kasallikka ta'sirini», «psixologik davolash ta'sirlari tizimini, shu
jumladan, «Shifokor — bemor tizimini» rganadi deb hisoblaydilar.
Mualliflar tibbiyot psixologiyasi zining shunchalik muhimligiga
qaramay «umumiy tibbiy amaliyotdan alohida b lib nafaqat ojiz balki
q llanilishi ham mumkin emas» deb hisoblaydilar.
Shunday qilib, mualliflar faqatgina «tibbiy yordam k rsatilishi
sharoitidagina» bemor odamlar psixikasi tibbiyot psixologiyasiga
taalluqli, meditsinadan tashqarida esa ularni tasawur qilmaydilar va
bundan kelib chiqib tibbiyot psixologiyasi — bu psixologiyaning emas,
balki meditsinaning sohasi deb juda t ri xulosaga keladilar. U bemor
odamlarda yuzaga kelgah psixologik muammolarni* rganadi.
Tibbiyot institutlarida ushbu quv fanini qitishda predmetini bunday
tushuntirish balki t ridir, lekin faqatgina bemor emas, balki, so lom
odamlar bilan ham ishlaydigan mutaxassislar uchun, xususan amaliy
psixologlar va ijtimoiy pedagoglar uchun uning mazmuni biroz
boshqacha k rinadi. Uni agarda obrazli qilib aytsak kamroq tibbiy va
k proq psixologik b lishi kerak. Chunki ijtimoiy pedagog — amaliy
psixolog, asosan, bemorlar bilan emas (balki ular bilan ham) mehnatga
layoqatsiz yoki nafaqax rlar, so lom odamlar bilan ishlaydi.
Psixologning asosiy vazifasi — kasal odamlar kamroq b lishi uchun
harakat qilishi, umuman aholi orasida psixologik ishlar bilan
shu ullanishdir. Psixogigyena, kasalliklarini psixoprofilaktika qilish,
psixologik konsultatsiyalar, qattiq psixologik jarohatlanib chiqqanlarni
psixologik so lomlashtirish hamda nevroz, o ir reaktiv psixozlaming
asoratlarini, smirlarning buzilayotgan xulqida psixopatiyaning
kuchayishida psixoterapevtik muolajalar bilan shu ullanadi.
Tibbiyot psixologiyasi sohasidan bilimlarga ega b lgan amaliy
psixolog psixik (zararlantiruvchi) jarohatlovchi omillar ta'siri ostida
psixik faoliyatida kasallanishlarni boshlan ich simptomlarini z
vaqtida k ra oladi va kerak b lganida z vaqtida psixologik yordam
k satadi, psixogenli kasalliklarni z vaqtida diagnostika qilishni bilishi
kerak, nerv-psixik kasalliklar bilan o rigan bemorlarni kerak paytida
psixiatrga yuboradi. Amaliy psixologning muhim vazifalaridan biri
guruhlar ichidagi va guruhlar rtasidagi nizo, kelishmovchiliklarni
yumshatish va bartaraf etishdan iborat, iloji boricha oldindan nizolarni
keltirib chiqaruvchi sabablarni bartaraf etishdan iborat, qisqacha qilib
aytsak, amaliy psixolog turli xil psixik kasalliklar qattiq va uzoq davom
etadigan betoblikka olib kelmasligi uchun hamma ishni qilishi kerak,
meditsinaning aralashishga zaruriyat qoldirmasligi kerak.
Shunday fikrlardan kelib chiqib, tibbiyot institutlarida
rganiladigan tibbyot psixologiyasi meditsina bilimlari sohasi sifatida
emas, balki psixologik adabiyotlarda k rsatilgandek psixologiya sohasi
deb qarash kerak.
119
Ammo psixologlar orasida ham bu ilmiy fan predmeti haqida
fikrlar birligi y q, umuman ushbu muammoni psixologik ilmiy
jamotchilik rtasida muhokama etilmagan.
Hozirgi kunda tibbiyot psixologiyasiga psixologik fan sohasi
sifatidagi nuqtayi nazarlardan bir nechtasini uchratish mumkinki, ular
ma'lum xulosaga kelish va faqat shundan keyin undan kelib chiqib
talaba psixologlar rganishi lozim b lgan savollar doirasini belgilab
chiqishiga urinish uchun ularni tahlil qilib chiqish zarur.
Barcha muallif — psixologlar tan oladigan eng birinchisi — bu
tibbiyot psixologiyasini meditsinaning emas, balki psixologiyaning
sohasi deb tan olishlaridir. Shu bilan bir vaqtda psixologlar uning
mazmuniga meditsina mutaxassislariga doir savollarni ham kiritadilar.
(misol uchun, nerv-psixik kasalliklar klinikasida miyaning tuzilishi va
ishlashining zgarishi bemorning psixikasiga ta'sirini rganishi,
somatik kasalliklar kilinikasida emas — psixik holatining somatik
jarayonlariga ta'sirini). Lekin buni hamma ham biladi, klinika
sharoitlarida psixologiyani q Uash amaliy psixolog vazifasiga kirishi
lozim, lekin maktabda faoliyat, k rsatuvchi psixolog faoliyati
kiritilmaydi, demak bu savoUarni talaba — psixologlar va umuman
tibbiyot instituti b lmagan quv yurtlarida qitiladigan «tibbiyot
psixologiyasi* fani tarkibiga kiritish t ri emas.
Hamma psixologik nashrlar muaUiflari turU s zlar bilan tibbiyot
psixologiyasidan — bu diagnostikada, davolash va kasalliklarni
profilaktika qilishda psixologik qonuniyatlardan foydalanuvchi
psixologiya sohasi deb bitta fikrni ifoda etadilar. Ilmiy fanning
mazmunini va vazifalari masalasini k rilayotganda qarama-qarshUiklar
yuzaga keladi.
Birinchi qarama-qarshilUc diagnostika qUish, davolash va oldini
oUshda psixologUc biUmlardan foydalarnladigan kasaUiklarni k rsatib
tilayotganda yuzaga keladi.
Ba'zi darsliklar va quv q Uanmalarida neyropsixologiya
rganadigan kasalliklar haqida gap yuritiladi, ya'ni miya tuziUshlari,
lokal zarralanishi natijasida oUy psixik funksiyalarining buzUishi
haqida, lekin kasallikning zi haqida t la hech narsa deyUmaydi.
Ba'zan mualliflar tibbiyot psixologiyasi jihatidan rganadigan
doiradagi kasaUiklar haqida gapirib «turli kasalliklar» atamasi bUan
cheklanadilar, balki hamma kasaUUdarda uni tibbiybt psixologiyasi
rganishi kerak b lgan psixologUc «tomonlari» ham mavjud deb
hisoblasalar kerak. Tibbiyot psixologiyasi mazmunida tadqiqotlar
zaro bo Uq b Ub ikki sohasini mutaxassislari yuqorida aytib
tilgan muaUiflar ham balki shunday deb hisoblash mumkin: biri
somatik jarayonlarda psixologik zgarishlarning psixikaga ta'siri
muammosi bilan bo liq, ikkinchisida esa asosiy muammo psixik
120
holatning somatik kasalliklarga ta'siri hisoblanadi, qisqasi yana hamma
mavjud kasalliklar nazarda tutilmoqda.
Bu hamma fikrlarni (ular hozirda ham bosib chiqariladigan
darsliklar va psixologik lu atlarda ifoda etiladi, shuning uchun bu
yerda ular haqida gapirilmaydi) not ri deb aytib b lmaydi, chunki
psixologik qonuniyatlardan hamma kasalliklarni davolashda, agarda
undan shaxs zararlangan b lsa, unda esa hammasi zaro bogiiq —
jon va tana, psixika va organizm k rinishidan foydalanish mumkin.
Ammo bu fikrlarning hammasini t ri deb hisoblab, shu bilan bir
vaqtda ular xususiy holda turlicha va qonuniy olib qarasak juda ham
umumiy ekanini va shuning uchun tibbiyot psixologiyasining
predmetini ilmiy quv fani sifatida qafiy ifoda etishda maium
qiyinchihklar tu dirishini tan olishga t ri keladi.
Shunga qaramasdan ijodiy fikrlash t xtab qolmadi, masalan,
1998-yilgi bir xil nomli rus tilida ikkita «Qisqacha psixologik lu at»lari
bosmadan chiqdi. Ularda quyidagi ikki aspekt k rsatib tiladi.
Birinchidan, tibbiyot psixologiyasi «bemorning psixik xususiyatlari,
sogii i va kasalligiga uning ta'siri, shifokor hamda bemorning zaro
munosabatlari, odamlarning jismoniy sogiomligi, nerv — psixik
zararlanishlarining oldini olish maqsadida muhitni moslashtirish
yoilarini» rganuvchi psixologiya sohasi sifatida ta'riflanadi. Agarda
uni tibbiyot institutlari boimagan quv yurtlari talabalari uchun
qitilishini nazarda tutsak, mayjud ta'riflash «tibbiyot psixologiyasi»
tushunchasini taqqoslanganda bu yerdagi yangilik nimadan iborat.
Agarda rasman qarasak unda «muhitni moslashtirish» va «nerv-
psixik zararlanishlarni oldini olish», qolgan tushunchalar belgilari
hammasi faqatgina meditsina mutaxassisliklari, tibbiyot psixologiyasiga
taalluqlidir. Aytilgan ikkinchi lu atda «tibbiyot psixologiyasi»
tushunchasi «klinik psixologiya» tushunchasidan ajratilgan va
ikkalasiga alohida tarif berilgan va ularning har biri — keng
ifodalangan. Ushbu lu atdagi ikki tushuncha ta'riflarini taqqoslaymiz.
Birinchi navbatdan ularning hajmi haqida gapirib tamiz,
mualliflar «tibbiyot psixologiyasi» — «klinik psixologiyadan» k ra
ancha keng tushuncha deb hisoblaydilar, shuning uchun u «tibbiyot
psixologiyasining» bir qismidir, «klinik psixologiya* deganda kasalliklar
kelib chiqishi va tib borishi, kasalliklarning shaxsga ta'sirini, davolash
ta'sirlarining psixologik aspektlari psixik omillarini rganuvchi tibbiyot
psixologiyasining sohasi tushuniladi. Tibbiyot psixologiyasining bu
sohasiga quyidagi b limlar kirtiladi.
Patapsixologiya, neyropsixologiya, stamopsixologiya, agarda
birinchi ikki boiimning mazmuni maium b lsa, stamopsixologiya
haqida qisqacha aytish kerak, u bemor shaxsini va turli xil kasalliklar
bilan o rigan, lekin «nevrologik va psixik kasalliklarga tegishli
121
bo'lmagan», bemorlami diagnostika qilish, davolash, ekspertiza
qilishning psixologik masalalarini rganadi*. Tibbiyot psixologiyasiga
kelsak, unda mualliflar «gigena, profilaktika, diagnostika, bemorlarni
davolash, ekspertiza qilish va reabilitatsiya qilishning psixologik
aspektlari rganuvchi psixologiya sohasi» deb tushunadilar, bu
ta'rifning vaziyat haqiqiy holatiga eng mos keladigan deb hisoblab,
bundan keyin bayon etishimizda biz asosan unga amal qilib boramiz.
Tibbiyot psixologiyasi tuzilishiga bir qator b limlar kiritilgan, ular
orasida klinik psixologiya eng umumiysi hisoblanadi. Tibbiyot
psixologiyasining jadal rivojlanib kelayotgan sohaiariga psixogigiena,
psixformakologiya, psixoterapiya, psixik reabilitatsiya va
psixokorreksion ishlar kiradi. /
Shunday qilib, mualliflar z mazmuni b yicha tibbiyot
mutaxassislari vazifasiga kiruvchi klinik psixologiyarii tibbiyot
psixologiyasidan ajratib olib uning predmetini aniqlab olishda muhim
ilgari qadam tashladilar, klinik psixologiyasi doirasidan chetga
chiquvchi, lekin yanada kengroq — tibbiyot psixologiyasi sohasini
mazmuniga kiruvchi barcha tibbiyot xodimlaridan tashqari psixologlar
tomonidan ham rganishi kerak.
Endi psixologik kasalliklarning oldini olish, diagnostika qilish va
davolash, psixologiyaning, psixoprofilaktika, psixokorreksiya,
psixofarmokologiya muammolarini amaliy psixologning qiziqishlari va
tashvishlari doirasiga kirishi mumkinligini aniqlab olish qoladi.
Birinchi navbatda hamma kasalliklari bilan, hatto statsionarlarda
uzoq vaqt va chuqur davolashni talab etuvchi psixik kasalliklar bilan
ham psixolog shu ullana olmaydi va shu ullanmaydi. Uning kasbiy
burchi — odamlarning psixik salomatligi uchun kurashish, so lom
odamlarda nerv - psixik kasalliklarini oldini olish, psixogigenik va
psixoprofilaktik ishlarni tkazishdan iborat. PsixodiagnostUc va
psixoterapevtik ishlar oUb borib bemorlarning psixik ahvollarini
yaxshilash, ularning ba'zilarini zarur b lganida psixiatrga yuborish
bilan shu ullanish kerak, shular orqaU psixologiyaning tibbiyot
psixologiyasi sohasini mutaxassis sifatida z kuchini y naltirishi kerak
b lgan obyektlarni asta-sekin aniqlanib boradi. Bular nerv-psixik
buzUisbiar va psixogen kasaUiklar bUan kasallangan, lekin statsionar
davolanishga muhtoj b lmagan va ish qobiliyatini saqlab qolgan
shaxslar, hamda psixik (travmalar yetkazuvchi) jarohatlar yetkazuvchi
ta'sirlanishi oson, zaif shaxslar, psixopatik, statsion shaxslar va ba'zi
boshqalar shunga mos ravishda bu odamlarda psixUc holat, zini
tutishida kasaUUc belgUari doirasi ham belgilanishi, psixolog kasbiy
faoUyatida shu uUanishi kerak b ladigan kasaUiklar aniq r yxatini
aniqlash mumkin.
122
Bunda psixikasi kasalkngan kasalliklar belgilangan r yxatni biroz
kamaytirilishi mumkin. Lekin psixolog davolaydigan kasalliklar soni
unchalik emas. Boshqacha qilib aytganda bitta kasalhkning zi
insonning zini his etishida yoki vaqtinchalik psixik holatda turlicha
namoyon b lishi mumkin va bitta emas balki bir nechta kasalliklar
taassurotini berishi mumkin. Shuning uchun talabalar kasalliklarni bilib
olishi va diagnostika qilish keyin davolash yoki boshqa psixokorreksion
yordam k rsatishga rgatish uchun aniq kasalliklarni va ularning
simpitomlarini ayirish maqsadga muvofiq b ldi.
Shunday qilib, qaysi kasalliklar yoki patalogiya va psixik holati
normasi rtasida b lgan, yoki shaxsning zini yomon his etishlaridan
qaysilari talabalarning, b lajak amaliy psixologlar sifatida qiziqishlari
obyekti sifatiga aylanishi mumkin.
Ana shu nuqtayi nazardan tibbiyotdagi psixologik xizmat vazifasiga
(xususan, tibbiyot psixologiyasi sohasi mutaxassisi hisoblangan
maktabning amaliy psixologning ham) quyidagi kasalliklarni va uni
yaqin holatlarini kiritish mumkin: bolalar va smirlarda psixogen
buzilishlar. Kasallanishlari ularning ota-onalari va qituvchilaridan,
bolalar va smirlarda psixopatiya, xarakteri va temperamenti, xafakter
aksentuatsiyasi (ortiqcha ur u berish) psixik jarohat yetkazuvchi ta'sir
k rsatishlarga nisbatan juda zaif xavfli guruhni tashkil etuvchi
normaning eng keskin varianti sifatida k rsatiladi.
Hozirgi paytda bolalar va kattalarda psixogen kasalliklari ancha
keng tarqalgan, « tib kelayotgan yuz yillikning an'analaridan biri —
psixogen kasalliklariga yaqin b lgan nerv-psixik kasalliklarning sonini
muntazam sib borishi hisoblanadi - deb yozadi, tibbiyot fanlari
doktori, shifokor-psixatr V.A. Gureva - ularning asosiy sabablari
psixik tashvishlanish*, «ma'naviy hayajonlanish», «hayot tashvishlari»,
«hissiy kuchli ta'sirlanish — stress»lar hisoblanadi va smir yoshlar
psixopatologiyasi muammolari bilan shu ullanuvchi mutaxassis
sifatida, katta statistik ma'lumotlarga tayanib aytish mumkinki, eng
zaif guruhlar orasida «birinchi ringa ishonch bilan bolalar va
smirlar kiradilar» deb ta'kidlaydi. Ular birinchi navbatda oiladagi
noqulay sharoitdan zarar k radilar (jamiyatlar, ajralishlar, oilaviy
madaniy an'analarning y qligi, narkomaniya, alkogolizim, sudlanish,
bolalardan voz kechishlar).
Ana shunday sharoitlarda psixogen kasalliklar bilan zararlangan
bolalar va smirlar bilan, ularning ota-onalari va qituvchilari bilan
ishlar olib borish maktab psixologining muhim vazifalaridan biri b lib
qonun, bemor bolalarga uni davolashda yordam berish. Kattalarni esa
tibbiy psixologik bilimlar bilan tanishtirish, psixogigienik ishlarni olib
borish *kerak. Ba'zi ota-onalar yoki qituvchilarning zlari ham
psixoterapevtik yordamga muhtoj b lrshlari ham mumkin, chunki
123
nerv-psixik buzilishi mavjud bolalar bilan ularning munosabatlarini
qiyinlashtiruvchi, shu bilan ota-onalarning holatini yomonlashtiruvchi
psixogen shakllar bilan kasallanishlari mumkin.
Amaliy psixolog-hozircha talaba katta odamning zi (ota-onasi
yoki qituvchining zi psixologik kasallik bilan k pincha nevroz
bilan) kasallangan b lib, hech ham zini kasal hisoblamaydi va
shunday ishonch bilan «bu bolalar» uning «asabiga» tegadi deb
hisoblaydigan vaziyatlarga doim tayyor turishi kerak, chunki vaziyat
haqiqatdan ham aksincha b lib chiqishi yoki hech b lmaganda ular
bir-birlarining «nervlarini» bir xil buzayotgan b lishlari mumkin, lekin
bolalar lichun bu ancha yomon va o ir b ladi, k pgiha psixolog
mutaxassislar uchun m ljallangan psixologik adabiyotlarda k pincha
hollarda oyoqda tkazib yuboriladigan psixogen kasalliklar haqida
(tibbiyot xizmatiga murojaat etmay va kattalarning mehnat qobiliyatini
y qotmaydi) biror fikr aytilmaydi, lekin amaliy psixolog aynan ana
shular bilan doimiy ravishda ishlashiga t ri keladi. U ana shu
kasalliklar bilan kasallangan odamlarni, ularning zlarini
tushuntirishiga qarab, k zga tashlanuvchi odatdan tashqari psixik
holatiga qarab aniqlab olishi, kasallikni t ri aniqlash, bunday
odamlarga psixologik yordam k rsatishni bilish kerak, shuning
natijasida psixiatrga, psixonevrolog va boshqa mutaxassislarga yuborish
lozim.
Psixologning diqqat qilishi kerak b lgan odamlarning boshqa bir
guruhi psixonatik shaxslardir. Ular t la ma'noda psixik bemorlar
hisoblanmaydilar, balki k pchilik odamlardan xarakteri diegar-
moniyasi bilan farq qiladi, (patalogik xarakteri yoki shaxsning alomat
variantlari) bu hali bolalik davridan boshlangan xarakter xislatlari bir
tekis rivojlanmaganligi oqibatidadir (nerv sistemasining tu ma
kamchiligi sababli yoki bosh miyasining erta organik zararlanishi
hamda not ri tarbiyalash, k rinishdagi ijtimoiy muhitning patogen
ta'siri, turli xildagi psixopatiyalar ularni shartli ravishda 8 ta turga
ajratadilar ya'ni psixik kasalliklardan (shaxsning kamchiligi sib
bormaydi) nevrozlardan (davolanmaydi, ya'ni tuzalmaydi) va
oligofrenlardan (intellekt saqlanib qoladi va hatto sishi mumkin) va
psixopatlikka xshash holatlardan (bu hayot davomida yuzaga keladi
va bosh miyasi jarohatlanishi, shizofreniya, infeksion kasalliklar sababli
kelib chiqishi mumkin va xarakteri qattiq anomoliyasidan iborat
b ladi) farq qiladi. Mashhur psixiatr P.B.Gannushkin chegara
holatlari ya'ni norma va patologiya orasida haqida ta'limot yaratdi,
psixopatiya ham ana shularga kiradi.
Psixopatning xarakter diegarmonikligi — bu shaxsning diegarmo-
nikligidir, bunda intellektual doirasi saqlangan holda asosan, hissiy
124
sohasi zararlanadi yoki xarakter xislatlari rivojlanishi notekis sodir
b ladi (bir xillarining yetishmasligi, boshqalaming oshib ketishi).
Bir qator sabablarga k ra, amaliy psixolog psixopatik shaxslar
xususiyatlari haqida bilishi kerak. Birinchidan, ular psixik jarohatlovchi
ta'sirlarga ular ancha zaiflar va demak, psixogen kasalliklar bilan oson
kasallanadi.
Ikkinchidan, psixopatlarning ba'zi turlari (ta'sirchan, asabiy,
tajang) jamoada noqulay sharoit, janjalli vaziyatda keskinlikni yuzaga
keltirishlari mumkin. Uchinchidan psixopatik shaxslar (ayniqsa bolalar)
ziga munosib, iliqlik, diqqat bilan munosabatda b lishga muhtojlar,
ularriing faoliyatini tarbiyaviy y nalishlari b yicha ham qafiy
individual ishlarini tashkil etish kerak.
Shunday qilib amaliy psixologdan psixopatik shaxslarni ijtimoiy
muhitga moslashtirish b yicha psixogigienik, psixoprofilaktik hamda
ziga xos tarbiyaviy va kasbga y naltirish ishlari talab etiladi.
Psixopatlarning xususiyatlarini bilish bundan tashqari ularni psixologik
kasalliklar bilan kasallangan (turli shaxsdagi nevrozlar) va psixopatlarga
xshash kasalliklar bilan adashtirib yubormaslik kerak, chunki ularni
psixoterapevtik vositalari bilan davolash kerak.
Demak, amaliy psixolog shifokordan farqli ravishda majburiy tibbiy
yordamga muhtoj b lgan emas, balki asosan noqulay omillarning
psixik jarohatlanish ta'siriga uchragan, psixogen kasalliklari bilan oson
kasallanadigan yoki kasallanib b lgan hamda so lom va bemorlar
chegarasida rin olgan psixopatlar bilan shu ullanishiga t ri keladi.
Shunday qilib, talabalar amaliy psixologlar rganadigan ilmiy fan
sifatida tibbiyot psixologiyasi, psixoterapevtik vositalar bilan davolash,
diagnostika qilish va tibbiy (shifokorlik) aralashuvsiz (tibbiyot
kasallaridan davolanib chiqishidan oldin va keyin) tadigan nerv-
psixik kasalliklarni profilaktika qilishni hamda tuzalayotgan psixik,
somatik bemorlarni psixogigiena va psixologik reabilitasiya choralarini
ham tadqiqot mavzusi qilib olishi mumkin edi.
Psixologiya fanida zining aniq yechimini topa olmagan yana bir
muammo, tibbiyot psixologiyasining psixologiya sohasi sifatida tuzilish
muammosi hisoblanadi.
Ba'zi mualliflar umuman bu muammoni chetlab tadilar.
Boshqalari tibbiyot psixologiyasi tarkibiga neyropsixologiyani,
patapsixologiyani qanday b lsa ham tibbiyot psixologiyasi klinik
amaliyotida foydalanadigan hamma tibbiyot fanlarini kiritadilar.
K rsatilgan nuqtayi nazarlarni tahlil qilib chiqish «tibbiyot
psixologiyasi* quv ilmiy fanining tarkibiy tashkiliy qismlariga yangi
klassifikatsiyasi kerakligini k rsatadi. Birinchidan, patapsixologiyani
tibbiyot psixologiyasi tarkibida rganish t ri emas, chunki u
psixologik fanning nazariy va tajriba mustaqil sohasi sifatida psixiatriya
125
va tibbiyot psixologiyasi uchun ilmiy bazani yaratadi va,u tibbiyot
psixologiyasiga shu fanning amaliy sohasi sifatida kiritilishi mumkin
emas. Nevropsixologiya haqida ham xuddi shunday fikrlarni aytish
mumkin, biroq buzilgan oliy psixik vazifalarni tuzatilishi mumkinligi
haqidagi xulosalar tibbiyot psixologiyasida bevosita amalga oshirilishi
mumkin (psixokorreksion ishlarida), lekin eng asosiysi psixologiyaning
bu ikki nazariy, tajriba va amaliy sohalari tibbiyot psixologiyasini
fundamental ilmiy bilimlar bilan ta'minlaydi. Ikkinchidan tibbiyot
psixologiyasi tarkibida psixiatriyani ham rganish t ri emas, u
klinik tibbiyotning sohasi hisoblanadi. Shu bilan bir vaqtda tibbiyot
psixologiyasi quv fani sifatida psixiatrik fanda va amaliyotda
t plangan klinik ma'lumotIardan foydalanilmay qitilishi mumkin
emas.
Demak, psixologik yoki tibbiyot fanlari sohalaridan hech biri
tibbiyot psixologiyasi bilan yaqin bo liq b lmasin, uning tarkibiga
kiritilishi mumkin emas. Tibbiyot psixologiyasini amaliy fan sifatida
zining ziga xos predmeti, z muammolari, vazifalari va z
mazmuni mavjud.
Psixologik fanning amaliy sohasi sifatida, tibbiyot psixologiyaning
predmeti deb insonga jarohat yetkazuvchi yoki davolovchi psixologik
ta'sir k rsatish, ya'ni psixik jarohatlovchi va psixoterapevtik omillar
deb hisoblash mumkin. Tibbiyot psixologiyasi mazmunini psixikaning
anomal hodisalarini (patopsixologiya, neyropsixologiya, maxsus
psixologiya) hamda turli kasalliklar psixosomatik k rinishlarini,
jarohatlar va miyaning tuzilishi kasallik bilan zararianishi, bemorga
psixologik ta'sir k rsatishning davolovchi natijasini rganuvchi
tibbiyotning ba'zi sohalari, psixiatriya, nevrologiya va nevroxirurgiya
tashkil etadi. Tibbiyot psixologiyasining amaliy aspekti nervpsixik
k rinishdagi kasalliklarni diagnostika qilish, davolash va oldini olish
uchun (profilaktika) ilmiy psixologik va tibbiy bilimlardan
foydalanishdan iboratdir.
Tibbiyot psixologiyasining asosiy b limlari quyidagilardan iborat:
psixoterapiya psixoformakologiya, psixoprofilaktika, psixokorreksiya,
psixogigena hamda psixotoksikologiya.
Tibbiyot psixologiyasi sohasida amaliy psixologning bilimlarini
q llash b yicha faoliyat mazmuni quyidagilardan iborat:
a) tashkilot, korxona, boshqaruvda q l ostidagi odamlaming psixik
holatlarini rganish: psixogenkasallikni kelib chiqishi (yoki
samotegenli) nerv — psixik kasalliklarini aniqlash va diagnostika qilish;
b) nerv — psixik jihatdan kasallangan bemorlar bilan psixote-
rapevtik va psixokorreksion ishlarni olib borish, zarur b Iganda
davolash muassasalariga, psixiatrga va boshqa mutaxassislarga yuborish
kerak;
126
d) psixogigienik psixokonsultativ va psixoprofilaktik xizmatlarni
tashkil etish va aholi rtasida uning ishlarini tashviqot qilish hamda
tibbiy psixologik bilimlar bilan tanishtirish ishtarini olib borish;
e) turli k rnishdagi nevrozlar bilan, psixogen psixoz bilan, ish
qobiliyati pasaygan psixopatga xshash holatlarda bemorlarni davolash
uchun shifokor tomonidan belgilangan psixofarmologik vositalardan
foydalanish.
f) nevroz hamda boshqa psixogen kasalliklarning tkazib
yuborilgan k rinishlarini aniqlash va tibbiy nazorat rnatish,
ambulatoriya yoki statsionarlarda davolash uchun y llanma berish.
Bu yerda ilgari uchratilmagan «psixopoksologiya» tushunchasi tilga
olinadi. Bu tushuncha psixotomitetiyalar yoki gallyutsionogenlar deb
ataluvchi (ya'ni galmotsilatsiya keltirib chiqaruvchi) kimyoviy (zaharli)
moddalar keltirib chiqaradigan psixik kasalliklarini namoyon b lishini
va davolash usulini rganuvchi tibbiyot psixologiyasining b lishini
ifoda etadi.
Bu moddalar hatto juda kichik miqdorida ham psixik buzilishlar
keltirib chiqarib ya'ni gallyusinatsiya, alaxlash umumiy psixologik
ta'sirlanish, hayajonlanish kabi miyaga jarohat yetkazuvchi ta'sir
k rsatadi.
Bu moddalarni narkotik sifatida q llash hollari ma'lum. Demak,
bu yerda tibbiyot psixologlari va amaliy psixologlar uchun muammolar
mavjud. Endi esa tibbiyot psixologiyasi rganishi kerak b lgan
savollarni aytib tish orqali muammoli masalalar tizimini taklif etish
mumkin. Ular qituvchining fikriga qarab turlicha foydalanilishi
mumkin yoki muammoli ma'ruzada, adabiyotlarni mustaqil rganish
uchun talabalarga quv topshiriqlarida, seminar mash ulotlari,
guruhli mash ulotlarga tayyorlanishida, savollar va masalalar tizimi:
LYuqorida keltirilgan «tibbiyot psixologiyasi» quv fani
mazmunining ta'riflanishiga murojaat etib, unga kiruvchi tashkiliy
qismlarni ifoda etuvchi hamma tushunchalarni yozib oling
(diagnostika, davolash, psixoterapiya, psixogigiena, psixologik
reabilitatsiya, psixoprofilaktika hamda nerv-psixologik kasalliklar
shuningdek, tibbiyot psixologiyasining obyektini ham) va ularning har
biriga tushuncha bering (ularni lu atlardagi ensiklopediyalar, darslik
va quv q llanmalaridan toping).
2. Tibbiyot psixologiyasining yuqorida keltirilgan asosiy b limlari
bilan ularning darsliklar, lu atlar va ensiklopediyalarda keltirilgan
tushunchalari bilan z daftaringizga yozib oling (psixoterapiya,
psixofarmokologiya, psixokorreksiya, psixoprofilaktika, psixogigiena,
psixotoksikologiya).
3. Tibbiyot institutlarida rganiladigan tibbiyot psixologiyasi
mazmuni b yicha amaliy psixologiya fanining mutaxassisi turli
127
gumanitar quv yurtlari talabalari rganishlari kerak b ladigan
bilimlar doirasida nimasi bilan farq qiladi? Bu farqning asosiy sababi?
Tibbiyot quv yurtlari talabalari uchun tibbiyot psixologiyasi b ,yicha
darsliklarni diqqat bilan tanishib chiqing va vrachning bemorni
davolash ta'siri psixik metodlarini nazariy-amaliy qoidalarini hamda
tibbiyot deontologiyasini (ma'naviy va kasbiy burchi, tibbiyot
xodimining bemorga nisbatan etikasi, odobi b yicha, fan haqida)
amaliy psixologga taalluqli qismini daftaringizga yozib oling.
4. Tibbiyot quv yurtlarida talabalar uchun m ljallangan tibbiyot
psixologiyasi b yicha kitobning mazmunini ushbu quv fanning
talabi, amaliy psixologlar uchun yuqorida aytilgan mazmuni haqidagi
fikr va mulohazalar bilan taqqoslang va bu haqidagi zingizning
fikrlaringizni seminar mash ulotlarida ayting.
5. Matbuotda turli mualliflarning nerv-psixologik kasalliklar soni
oshib borayotgani va ularning z navbatida yurak — qon tomir
kasalliklari uchun turtki b layapti, degan havotirli maqolalarni
uchratib turamiz. Shunday savolga javob bering: a) nerv-psixik
kasalliklarining soni oshib borishiga nima sabab? b) yurak-qon tomiri
kasalliklari bilan nerv-psixologik kasalliklar bo liq b lishini siz
tushuntirib bera olasizmi? Shundan kelib chiqadigan yurak-qon tomir
kasalliklarini qanday nomlash mumkin ya'ni psixogenli yoki
psixosomatik sifatida d) nerv-psixik kasalliklar bilan kasallangan
odamlarga amaliy psixolog qanday yordam k rsatishi mumkin:
g) nerv-psixik kasalliklar yurak qon tomir kasalliklari sonini oshib
ketmasligi uchun psixolog nima qilishi lozim?
6. Psixika va organizm rtasidagi, inson psixologiyasi va uning
fiziologiyasi rtasidagi bo liqliklar qonunini bilishingizdan kelib
chiqqan holda quyidagi savollarga javob bering: psixogen va
somatogenli psixik buzilishlar (kasalliklar) rtasida va somatopsixik va
psixosomatogenli kasalliklar rtasida qanday zaro bo liqlik
mavjudmi.
7. Nerv-psixik buzilishlarning turlari juda k p b lgani uchun
psixolog bunday kasallikka duch kelgan odamlarni aniqlab olish,
diagnoz q yishni va birinchi yordam k rsatishni bilishi kerak.
Markaziy nerv tizimi quv kursi juda ham qisqa va tajribalar nerv-
psixik kasalliklarning hamma turlarini eslab qola olmaydilar, ularni esa
bilishlari kerak.
8. Metodik maslahat:
a) eng k p tarqalgan nerv psixik kasalliklar va ularga eng yaqin
b lganlarining simptomlari bilan talabalarni tanishtiring.
b) amaliy mash ulotga topshiriq bering: nerv-psixologik kasalligi
aniq namoyon b layotgan z tanishlaringizdan birortasining xulqini
(holatini) tasvirlab bering. Quyida ba'zi kasalliklar turlari simptomlari
128
keltiriladi Ns 9-15 savollarga qarang hamda psixopatlarning (16) va
xarakteri aksentuatsiyalashgan shaxslarning (17) simptomlari keltiriladi.
qitish tajribalarida bunday metodika zlashtirish uchun yaxshi natija
va zining qulayligi sababli talabalarga juda yoqishini k rsatadi.
Yuqorida amaliy psixologning mijozlari tibbiyot aralashuvisiz, lekin
mehnat qobiliyati pasaygan holda tadigan psixogen kasalhklar bilan
kasallangan odamlar boiishi kerakligini aytgan edik.
Psixogen kasalliklar ikki turga b linadi: nevrozlar reaktiv
psixozlar (ularni yana psixogen psixozlar deb ham atashadilar).
Nevrozlarning asosiy shakllari: a) nevrosteniya; b) nevroz
d) miyaga rnashib oladigan nevroz holati.
Nevrozlar psixik jarohat yetkazuvchi ta'sirlar ostida yuzaga keladi,
vaqtinchalik ya'ni z vaqtida davolashganida tuzalishi mumkin
(psixoterapiya, psixofarmakologiya, vitaminlar, gigienik gimnastika,
havoda dam olish, suvda suzish). Ba'zan k p yillik davom etish
xarakterga ega b lishi va shaxsning nevrotik rivojlanishiga tishi
mumkin. Uning kelib chiqishga quyidagilar sabab b lishi mumkin,
uzoq vaqt charchab toliqish, tez-tez va davomli stresslar, organizmning
himoyalanish kuchlarining susayishi.
Reaktiv psixozlar t satdan qattiq psixik jarohati (yaqin
odamlarining t satdan vafot etishi, yon in va boshqa sifatlar, qattiq
q rqish va shu kabi) natijasida psixikasi b sh yoki jismoniy
holsizlangan psixopatik shaxslarda yuzaga keladi. Reaktiv psixoz tkir
k rinishida namoyon boiadi, lekin tezroq davolanadi (bir necha
soatdagi va quyidagi bir necha haftagacha, ba'zida 4—6 oyda). Reaktiv
psixoz bilan kasallangan bemorlarni" darhol davolash muassasasiga
yetkaziladi.
Reaktiv psixozning asosiy k rinishlari: a) psixogen depressiya:
b) reaktiv paraloid; d) asabiy reaktiv psixoz.
Savollar: a) yaqinlaringiz yoki tanishlaringizni birortasini zini
tutishi va holatida siz nevroz simptomlarini kuzatilishini
uchratganmisiz? Reaktiv psixozlarni siz kuzatganmisiz? Qanday
holatlarda?
9. Psixogenli kasallik bilan o rigan bemorlarning holatini
yengillashtirish uchun amaliy psixolog nima ishlar qilishi mumkin?
10. Quyida eng k p tarqalgan nevrozlar-nevrosteniya
k rinishining simptomlari keltiriladi. zingizni tanish odamlaringiz
ongidan xulqi va holatida' xshash belgilar kuzatiladiganlarini toping,
ularni tasvirlang (ular nimada namoyon boiadi, misollar k rsating) va
bu odamga psixologik yordam mumkin boigan variantlari haqida z
fikringizni ayting (agarda bunday yordam k rsatilgan boisa uning
ta'siri qanday boiadi).
Nevrosteniyaning simptomlari:
129
— jahli chiqishi, ta'sirlanishi, asabiylashining kuchayishi, zini
tuta bilmasligi, toliqish, yi loqilik, zini nochor sezish, uzoq vaqt
aqliy ishlash qiyinchiligidan (mumkin emasligiga) shikoyat qilish,
xayolparishonlik, xotirasining buzilishi, chidamsizlik, tinch tira
olmaslik, bir ish bilan uzoq vaqt shu ullana olmasligi, k pincha
kayfiyati yomonligi, psixik faoliyatlardan keyin kechga borib
kasalligining kuchayishi, dam olganidan keyin belgilarining b shroq
namoyon b lishi.
10. Biror bir nevroz bilan kasallangan odamga nisbatan xuddi shu
masalani hal eting.
Isterik nevrozning simptomlari: ,
— turlicha tarqaladigan va intensivlikka ega paralichlar
(muskullarda kuch kamayishi), o riqni sezish, harakatlarni
boshqarishlarining buzilishi, giperkinozlar (fiziologik maqsadga
muvofiq b lishgan majburiy harakatlar), qaltirash, nutqining buzilishi
(ovozi chiqmay qolishi va soqovlikka), tutqanoqlar (10—15 minutdan
to bir necha soatgacha). K pincha zini alati tutishi bilan
xayolining xiralashib turishi kuzatiladi. K pincha astaziya-afaziya
kuzatiladi, bunda odam oyoqlari, muskullarida kuchlarini saqlanib
qolgan b lsalar ham bemor yurish, turish qobiliyatini y qotadi, asta-
sekin yiqiladi, tirib qoladi.
11. Parishonxotirlik nevroz bilan kasallangan odamning xulqi
(holatini) tasvirlab bering (agarda zingiz kuzatgan b lsangiz
boshqalarning hikoyalaridan foydalanish mumkin). Bemorni uning
ifodasidan qat'i nazar, undan qutilishiga b lgan harakatlariga
qaramay xayol, fikr, xavotir, q rqinchlarga berilishlar yuzaga
kelaverib qiynaydi. Maslahatlar bering: bemor tuzala boshlashi uchun
nima qilish mumkin, unga qanday yordam berish lozim yoki nima
qilish kerak?
12. Muhitning psixik jarohat yetkazish mumkin b lgan ta'siriga
oson beriladigan va u yoki bu k rinishdagi nevrozlar bilan kasallangan
odamlarga psixik yordam k rsatish uchun amaliy psixolog qaysi
psixoterapevtik metodlardan muvafaqqiyat bilan foydalanish mumkin
(shifokorga murojaat etishdan awal).
13. Sizning fikringizcha, psixogen depressiya shaklidagi reaktiv
psixoz bilan kasallangan biror bir odamning xulqi va psixik holatini
tasvirlab bering uning simptomlari quyidagilardan iborat: kayfiyatining
tushib ketganligi, yi loqilik, am, qay u q rqinch, harakatlarining
sustlashishi yoki aksincha hayajonlanish b lib tgan baxtsizlik
hayotidan ketmaydi (misol uchun, yaqin odamning lishi)
(depressiyaning davom etish — 1—3 oy, 40 yoshdan katta b lgan
odamlarda esa — 4—6 oygacha boshlan ich davrida z joniga qasd
qilishga urinishlar mumkin).
130
14. Quyidagi simptomlar orqali ifoda etiladigan reaktiv paraloid
bilan kasallangan odamga nisbatan xuddi shu masalani bajaring; qattiq
hayotiy alaxsirash, xavotirlanish va harakatlar bilan hayajonlanish birga
boiadi.
Alaxsirash - bu bemorda hech bir tashqi sabablarsiz, uni
y qligiga ishontirib boimaydigan yuzaki kelishuvga obyektiv yol on
fikrlari (yoki oyasi).
Reaktiv alaxsirash k pincha yakka zi qamalgan hollarda
rivojlanadi va shu bilan birga tajovuz qiluvchi yoki himoyalanuvchi
mazmunidagi ovozli gallusinatsiyalar bilan sodir boiadi, ba'zan uzoq
yoi yurish, qiyinchiliklar biridan ikkirichisiga tib, uxlamay yoi bosib
yana spirtlik ichimlik ichib ham yurgan sharoitdan yuzaga keladigan,
temir yoi transporti deb ataluvchi turi ham uchraydi.
Reaktiv alaxsirashga xshash holatlar qulo i o irlar va k zi
ojizlarda ularga odatiy boimagan sharoitlarda paydo boiishi mumkin
(situativ paraloid, bunday holatlarning davomiyligiga bir necha soatdan
bir necha kungacha ba'zan haftagacha).
15. Isterik reaktiv psixoz bilan kasallangan bemor tibbiy
statsionardan tashqarida juda keng uchraydi, lekin shunday bemorni
topishga harakat qilib k ring (tibbiyot adabiyotlardan yoki shaxsiy
uchrashuvlaringizdan) va psixik holatda xulqida namoyon boiadigan
uning simptomlarini tasvirlab bering, hammadan ham bir xil va bir
vaqtda namoyon boimaydigan simptomlar xayolning qoron ulashib
y qolishi (ganzerov sindromi) yol on, aqli zaiflik bunda bemor
guyoki atayin oddiy savollarga not ri javob berayotgandek, oddiy
harakatlar bajara olmaydi, kundalik buyumlarining ahamiyatini
tushunmaydi, harakatlar sustlashishi yoki betartibligi, yuzning hayajonli
aqlsiz, tentakroq ifodasi, k zlari keng ochilgan; k p oyoqlarining yoki
butun tanasining ba'zan kichik qaltirashi, sababsiz qulishi yoki
aksincha kayfiyatining tushib ketishi.
Bu holatning ajoyibligi bemor oddiy savollarga javob bera olmaydi,
lekin murakkab savollarga t ri javob bera olishidir (yol on
aqlipastlik).
Xulqi, mimikasi va nutqida t rilik (kattalarda bolalarga xos
xususiyatning paydo boiishi: bolalar yinini ynaydi, injiqlik qiladi,
bolalardek yigiaydi).
16. Turli xil psixopatlar bilan amaliy psixolog qanday ishlarni olib
borishi mumkin edi?
Kundalik hayot va ishda psixopatlar bilan aloqa qiluvchi odamlarga
u qanday maslahatlar bera oladi? Quyida psixopatlarning xarakteri
asosiy belgilari qisqacha keltiriladi (P.B. Ganiushkindan toia qib
chiqish mumkin) va sizning vazifangiz — hayotda odamlarsiz z
kuzatishlaringizni tahlil qilib chiqing va psixopatik xarakterdagi
131
k rinishlarni eslatadigan ularning ba'zilarini xulqlariga misolni
hayotdan topishga harakat qiling. Misol tanlashda sizning
tanishlaringizning kuzatishlaridan dalil sifatida foydalanishingiz
mumkin, psixopatlar turlari va ularning ziga xos xususiyatlari:
astenik psixopatlar kuchli ta'sirchanlik, q rqish, qafiyatsizlik psixik va
jismoniy osongina toliqish, uyquning tez-tez buzilishi harakatli kuch
sarflash va uzoq tirib ishlashga toqatsizlik ishtahasining va buning
natijasida oshqozon — ichak traktining faoliyatining buzilishi va
bundan kelib chiqib zining jismoniy sogii iga katta e'tibor berish
k pincha kayfiyatning buzilish holati boiadi.
Asabiylashadigan psixopatlar haddan tashqari jahli chiqishi ba'zan
hech narsani k rmaydigan azablanish pristuplarga beruvchi
sergaklik, arzimas narsa uchun odamni hafa qilishlari haqoratlashlari,
mushtlashish va hatto qotillik sodir etilishi mumkin, kayfiyat k pincha
qay u va azablanish tomoniga zgaradi. Bu odamlar q pol
adovatli, qaysar, faqatgina z fikri b yicha ish qiladigan, zolim va
be'mani boiadilar. Isterik psixopatlar — atrofdagi odamlarga aslida
boiganidan k ra ancha muhim shaxs boiib k rinishiga harakat
qiladilar, zlariga e'tiborni tortishiga harakat qiladilar, mavjud boigan
xislatlarning borligicha ishonadilar yol on xayol qilishga berilgan
kayfiyati zgaruvchan, qaysar shuningdek, mehr q yishlik va
tashvishlanish chuqur boimaydi, fikrlari tasodifiy holatlarga bo liq,
kuchli ta'sirchanlik qaysarlik va quloq solmaslik bilan birga boiish
mumkin. Shizoid psixopatlar - yakkalik aloqasizlik, yashirinlik,
odamlar bilan munosabatlarga talabning y qligi (odamovi), lekin shu
bilan birga ularda ichki dunyosi boy boiishi mumkin (xayolparastlik,
zini rganish), odamlarga tashqi jihatdan befarq boisa ham diqqat
e'tibor qiladi. Boshqalarga ularning tashvishlariga emotsional
barqarorlik bilan tez hafa b lish va k ngli o rishi, affektiv
psixopatlarga — buning asosini k ngli ochiq, xushmuomalali,
mehribon odamlar, ularning kayfiyatlari doim zgarib turadi. Affektiv
psixopatlarning ikki turini k rsatadilar:
a) gipertimiklar (har doim kayfiyati balandlik, ba'zan mumkin
boimagan narsalarga e'tiborsizlik, turli ishlarga urinish lekin,
boshlangan ishni oxiriga yetkazmaydi: xushmuomalali, harakatchan,
munosabatlarda k pincha odobsizlik, tortishishni yaxshi k radi,
shunda tez jahli chiqib, tez jahldan tushadi; b) gipotimiklar kayfiyati
doim yomon, atrofdagi faqatgina yomon tomonlarni k radilar;
zlaridan har doim k ngli toimay yuradi va osongina ruhi tushib
ketadi, kamgap, ziga e'tiborni tortishni yomon k radi, zi haqida
gapirmaydi, tashqi harakatlari sust, tashvishli, qovo i osilgan hafaga
xshaydi yaqin odamlari orasida kayfiyati k tariladi, hazil qila
132
boshladi, bir zi b lganida va notanish (kam tanish) b lgan muhitda
kamgap b ladi va ruhi tushib ketadi.
Psixoastenik psixopatlar — xavotirlanish, q rqish, ziga
ishonmaslik, doim shubhalanish va zini tekshirish odati, psixoastenik
faqatgina hozir b layotgan k ngilsizliklardan q rqadi, k proq
keyinchalik b lishi mumkin, b lgan noma'lum voqeadan («yomon
xususiyatdan*) k proq q rqadi (mumkin b lgan xavfni kutish)
shuning uchun bir ish qilishidan oldin juda k p ykrydi, ba'zan juda
qiynaladi, ba'zan haqiqiy yoki hayotiy b lgan hikoyalari, xatolari bilan
band b lish holati yuzaga keladi va qilingan ishining bir necha bor
takror qilishga majbur etadi. Psixoastenik birinchi navbatda zi
uchun, zining so li i, yaqinlarining hayoti, zi xayol qilayotgan
qoron i kelajakda q rqadi.
Qiyin ahvolga soluvchi kutishlari chidab b lmas darajaga yetadi va
tunda psixostenik ziga xos b lmagan tirishqoqlik va shoshilinch
bilan harakat qilishga kirishadi, bunga kirishar ekan u ziga va
boshqalarga ham bir ishni bajarmagani tinchlik bermaydi.
Barqaror b lmagan psixopatlar — ifodasi sifatlarining b shashi tez
ta'sirlanish, emotsional sezgilarning mustahkam emasligi, faoliyatida
qoniqish sabablarining ustuh b lishi, alkogolizimga rganish
(hamtovoqlarining ta'siri bilan ichkilikka beriladi) xarakteri b sh
odamlar sifatida ular har qanday yomon guruhlarga oson q shilib
ketadilar, har xil yomon ishlar qilishlari mumkin. Boshqa odamlardan
qolib ketmaslikka harakat qilib ular boshqa odamlar orasida hech ham
yomon b lib qolmaydilar, ularni nazorat qilib borish kerak, qarovsiz
ular osongina qiyalik b ylab pastga ketaveradilar.
Hamma narsani y q qilib ichib yuboradilar, qimorga tikib
yuboradilar, janjalli vaziyatlarga tushib qoladilar vaziyat ta'siri ostida
qattiq intizom va tartib sharoitida beqaror psixopat yaxshi hayot
kechirish va jamiyat uchun foydali odam b lishi mumkin. U
boshqalar ta'siriga osongina beriladi, shuning uchun uni boshqarish
oson (astenik psixopatlar bilan taqqoslash) kechadi.
Paraloik psixopatlar — bu ziga ishonch, zinKyuqori baholash,
qattiq qaysarlik, juda tor dunyoqarash, ular shubhalanish va
ikkilanishni bilmaydilar, bir tomonlama fikrlaydilar va baholaydilar,
«juda qimmatli* oyalardan boshqalarini bilmaydilar ufar uning ongini
egallab olib boshqalariga rin bermaydi. Paralojk uchun eng aqlli
odam — bu uning zi u hech qachon maslanat s ramaydi, uni
ishontirib b lmaydi, e'tiroz bildirmaydi, paraloik qasoskor b lib,
uning fikriga q shilmaydiganlarning hammasini, zining dushmani
deb biladi yoki boshqa hollarda ahmoq deb hisoblaydi. Himoyalanib
doim hujum boshlaydi, boshqalarni hafa qiladi, lekin zini hafa
b lgan hisoblaydi k pincha unda bahslashish tortishga berilish
133
kuzatiladi. Juda tirishqoqlik topqirlik bilan zining hayoliy alohida
huquqlari uchun kurashadi (mohirlik bilan tarafdorlarini izlaydi,
zining haqligi va niyati yaxshiligiga ularni ishontiradi va ba'zan,
uning uchun ilojsiz t qnashuvlarda aynan zining tirishqoqligi va
maydaligi bilan olib chiqadi. Ammo paraloik atrofdagilar bilan hali
ochiqchasiga dushmanlik adovatga kirmaydi, zi tanlagan sohasi
b yicha boshqa hech narsaga e'tibor bermay, tartib odob,
rasmiyatchilik bilan tirishib mehnat qiladi va bu u uchun juda foydali
ishga aylanishi mumkin.
v£sixopatik shaxslar psixik kasallangan hisoblanmasada, lekin tashqi
muhit ta'siri ostida (psixogen va stomatik) ularda boshqalarga
qaraganda osonroq turlicha psixogenlikka tuvchi reaksiyalar
(nevrozlar, psixozlar), bu tuvchi psixik buzilishlarni psixopatlar
dinamikasi deb ataluvchilar qatoriga kiritadilar va psixolog albatta
bularni bilishi kerak.
Psixopatiyani profilaktika qilishga quyidagilar kiradi:
a) bolalik davrida t ri tarbiyalash;
b) yoshligida t ri kasb tanlashga y naltirish;
d) psixoterapiya va psixotrop vositalar bilan davolash (bu odatda,
dekompensatsiya davrlariga b linadi va psixogen reaksiyalarda, ba'zan
statsionar sharoitlarda).
17. Xarakter aksentuatsiyasiga ega boigan shaxslardan psixopatik
shaxslarni farqli jihatlari nimadan iborat.
a) shaxsning boshqalariga yaxshi va hatto yuksak barqarorligiga
qaramay maium turdagi psixogen ta'sirlarga nisbatan (o ir
tashvishlar, jiddiy nerv-psixik keskinliklardan, ba'zilarini zararlanishi
(ya'ni ta'sirlarda juda ham individual ta'sirlanish).
b) smirlik yoshiga kelib shakllanib, ul ayib borgan sari esa
xarakter aksentuatsiyalashuvi tekislanib boradi, har qanday emas
(psixopatda b lgan kabi) balki ushbu individ uchun murakkab boigan
psixogen ta'sirlar natijasidagina namoyon boiadi, ular aynan uning
«b sh zvenolariga ta'sir k rsatadi*.
Xarakterida aksentuatsiyasi mavjud boigan shaxslarning ndan
ortiq turlari farq qiladilar, lekin sof turlari juda keng, k proq aralash
turlari uchraydi
Topshiriq: Turli xil aksentuatsiyaga ega shaxslar xulqlari
xususiyatlarini yozib oling va ularning har biriga z
kuzatishlaringizdan misollar keltiring, shu bilan birga ushbu shaxs qaysi
biriga k proq yoiiqqan.
18. Agarda siz ba'zi turlariga misollar topa olmagan boisangiz
(bunday turlarni siz uchratsangiz), unda siz odamlarni psixogen
ta'sirlardan qanday asrash kerakligini ylab k ring va z
fikrlaringizni yozib oling.
134
19. Amaliy psixolog ota-onalar, qituvchilar, bolalar muassasalar
rahbarlari bilan ishlashda xarakteri aksentuatsiyali va psixopat bolalarga
nisbatan qaysi profilaktika xususiyatidagi choralarni q llash mumkin?
Yuqoridagilarga asoslanib, tibbiyot psixologiyasiga taalluqli kerakli
ma'ruzalarni qitish shart (psixoterapiya, psixogigiena psixopro-
filaktika, psixofarmakologiya), lekin ta'rif etilgan masalalarni yechmay
turib zlashtirishning kerakli darajasiga erishish mumkin emas.
Taklif etilgan masala va savollarga javob berish sharoiti
ma'ruzalardagi nazariy bilimlarni egallash, adabiyotlarni qish va shu
bilan birga kuzatilayotganlarning xulqi va holatini tasvirlash va diagnoz
q yishda haqiqiy omillarni tahlil qilishda savollar uchun javoblarni
vaqtinchalik orqaga surish mumkin yoki savolga keyinchalik hamma
bilimlarni egallab b lib qaytish mumkin.
135
|