Ş.Ə.ƏHMƏdov, Ş.İ. MƏMMƏdova
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
haqqında müxtəlif və daim yenilənən məlumatları saxlayan serverlər meydana gəlmişdir. Ekoloji monitorinq vasitələri kontakt və qeyri-kontakt növünə bölünür; nəzarət edilən göstəricilər isə funksional (məhsuldarlıq, maddələr dövranının qiymətləndirilməsi və s.) və struktur (fiziki, kimyəvi və ya bioloji parametrlərin mütləq və ya nisbi qiymətləri: çirkləndirici maddələrin konsentrasiyası, cəm çirklənmə əmsalı və s.) olurlar. Nəzarətin kontakt metodları parametrin bilavasitə və ya dolayı ölçmələrdən istifadə olunan metodlara ayrılırlar (şək. 3.1). Bilavasitə ölçmə nəticəsində axtarılan kəmiyyət, məsələn pH göstəricisi (pH-metriya metodu) təyin edilir. Dolayı ölçmə metodunda axtarılan parametr bir neçə mərhələdə müxtəlif kalibrləyici qrafik, cədvəl və s. istifadə etməklə təyin olunur. Ətraf mühitin vəziyyətinə müşahidə və nəzarətin istənilən metodunun effektivliyi aşağıdakı göstəricilərin məcmusu ilə qiymətləndirilir: - təyin etmənin selektivliyi və dəqiqliyi; - alınan nəticələrin təkrarlanması, təyin etmənin həssaslığı; - elementin (maddənin) aşkar edilmə həddləri; - analizin yerinə yetirilməsinin ekspressliyi. Seçilmiş metoda qoyulan əsas tələb, onun elementlərin (maddələrin) konsentrasiyasının geniş miqyasında tətbiq edilməsidir ki, buraya həm fon rayonlarının çirklənməmiş obyektlərində iz miqdarı, həm də texnogen təsir rayonlarında konsentrasiyaların yüksək qiymətləri daxildir. Fotometrik metod tədqiq edilən və nəzarət mayesinin optik sıxlıqlarının müqayisəsinə əsaslanır. Fotometrik metodun əsasını Buger-Lambert-Ber qanunu təşkil edir: , c b a D burada D – məhlulun optik sıxlığı, а – müəyyən dalğa uzunluğunda udma əmsalı; b – küvetin qalınlığıdır, с – tədqiq olunan elementin (maddənin) konsentrasiyasıdır. а və b-nin sabit qiymətlərində məhlulun optik sıxlığı ilə çirkləndiricinin konsentrasiyası arasındakı asılılıq xətti olmalıdır. Şək. 3.1. Təbii mühitin vəziyyətinə müşahidələrin və nəzarətin kontakt metodlarının strukturu. Analizin fotometrik metodunun növlərinə fotokolorimetrik (vizual fotokolorimetrik, fotoelektrokolorimetrik) və spektrofotometrik fotokolorimetrik metodlar (analizin keçirilməsindən ötrü poloxromatik işığdan istifadə edilir) aid edilir. Vizual fotokolorimetriya üçün vizual müqayisə cihazları: sınaq şüşəsi, əl kolorimetrləri, vizual fotometrlər; fotoelektrokolorimetriya üçün iki fotoelementli ikişüalı cihazlar olan fotoelektrik fotometrlərdən istifadə edilir. Birləşmənin təyin edilməsinin həssaslığı birləşmə elementinin təbiətindən asılıdır və nümunənin 0,02-20 mkq/ml-ni təşkil edir. Analizin spektrofotometrik metodları eyni ilə fotokolorimetrik prinsiplərinə əsaslanır, lakin spektrofotometrdə monoxromatik udulmadan istifadə edilir. Spektrofotometrlərlə təyin edilən müxtəlif element və birləşmələrin həssaslığı nümunənin 0,08-20 mkq/ml-ni təşkil edir. Spektrofotometriyadan daha tez-tez turbidimetrik və nefelometrik analiz metodlarında, bundan da asılmış vəziyyətdə olan maddələrin miqdarını təyin etdikdə istifadə edilir. Bu, yoxlanılan nümunə məhlulundan keçən işığın intensivliyinin (turbidimetrik) və ya səpələnən işığın intensivliyinin ölçülməsi ilə yerinə yetirilir. Analizin turbidimetrik metodu üçün göy işıqfiltrli müxtəlif növ spektrofotometrlərdən, həmçinin xüsusi cihaz olan tutqunluq ölçənlərdən istifadə edilir. Nəzərdən keçirilən metod milyonda bir tərtibli konsentrasiyaların ölçülməsi üçün yararlıdır. Analizin nefelometrik metodu güclü surətdə həll edilmiş suspenziyalar üçün daha həssasdır və əlverişli şəraitdə digər kolorimetrik metodların dəqiqliyi ilə müqayisə edilə bilən dəqiqliyi təmin edə bilər. Spektrofotometriyanın (spektral – emissiya metodu) əsasını işıq enerjisinin atom, ion, daha az halda molekullar tərəfindən şüalanması təşkil edir. Molekullar, atomlar, ionlar tərəfindən şüalandırılan emissiya xətti spektrlər, tədqiq edilən maddəni təşkil edən kimyəvi birləşmələrin növündən asılı deyildir. Buna görə də analizin bu növü su və torpağın elementar tərkibinin analizi üçün tətbiq edilir. Metod universal, yüksəkhəssaslığa malik, ekspress və dəqiqdir, bundan əlavə eyni zamanda bir nümunədə 30 elementi analiz etməyə imkan verir. Atom-absorbsiya spektral analiz, elementlərin sərbəst atomlarının hər bir elementi üçün müəyyən dalğa uzunluğunda rezonans şüalanmanı selektiv udması qabiliyyətinə əsaslanır. Metod universal, sadə, yüksək məhsuldarlığa malikdir. 0,1 – 0,01 mq/l dəqiqliklə 7-dən çox elementin təyin edilməsi üçün istifadə edilir. Analitik məqsədlərlə lüminessent (flüorimetrik) metodunun istifadə edilməsi ultrabənövşəyi şüalarla bəzi maddələrə (neft məhsulları, fenollar və s.) təsir etdikdə güclü flüoressensiyanın əmələ gəlməsi ilə əlaqədardır. Lüminessent analiz prinsipindən istifadə edən cihazlar spektroflüorimetrlər adlanır. Qazoxromatoqrafik metod iki qarışmayan fazalar arasında birləşmələrin selektiv ayrılmasına əsaslanır ki, onlardan biri hərəkətsiz (maye və ya bərk cisim), digəri isə - oynaqdır (daşıyıcı - ətalətli qazdır). Nəzərdən keçirilən metod spesifik reaksiyalara malik olmayan, bir-birinə yaxın xüsusiyyətli onlarla və yüzlərlə komponentə malik qarışıqların olduqca kiçik hissəciklərinin miqdarını təyin etməyə imkan verir. Analizin elektrokimyəvi metodlarında mühitin müxtəlif elektrik xüsusiyyətlərinin tədqiq olunan maddənin kəmiyyət və keyfiyyət tərkibinin asılılığından istifadə edilir. Analizin nəzərdən keçirilən metodlarına potensiometrik, polyaroqrafik, konduktometrik, ionometrik üsullar aiddir. Potensiometrik metod maddədə baş verən fiziki-kimyəvi proseslərdən asılı olaraq, elektrodun potensialının dəyişməsinə əsaslanır. Polyaroqrafik metodda civə damcılayıcı elektrodda analiz edilən birləşmənin bərpa olunma prinsipi tətbiq edilir və bir qayda olaraq, müxtəlif aqreqat hallarda olan maddələrin iz miqdarlarının analizində istifadə olunur. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|