14
qeyd etmiş və biosfer anlayışmm, onun mövcudluğunun, qanunauyğunlu-
ğunun möhkəmliyi və inkişafı haqqmda elmin banisi olmuş-dur.
İngilis alimi A.Tensli (1935) elmə «Ekosistem». terminini gətirmişdir.
Hal-hazırda bu anlayış ekologiyanın müəyyənedi-ci anlayışıdır.
XX əsrin ikinci yarısında ətraf mühitin kəskin çirkləndiril-məsi və
insanlann təbiətə ncqativ təsirinin yüksəlməsi ilə əla-qədar ekologiyaya
xüsusi bir tələbat yaranmışdır.
Üçüncü mərhələ ekologiyanm kompleks bir elmə çevril-məsi dövrü
adlandırıhr.
Müasir dövrdə dünya miqyasında ekologiyanm inkişafı bö-yük
alimlərdən Y.Odum, C.M.Andersen, E.Pianka, R.Riklefs, M.Biqon,
A.Şveyser, C.Xarper, R.Uitteker, N.Borlauq, T.Mil-ler, B.Nebel, Y.İzrael,
N.N.Moiseev, N.R.Naumov, S.S.Şvars və s. adları ilə bağlıdır.
Təbiətin mühafizəsinin elmi əsasları V.V.Dokuçayev, K.M.Ber,
Q.A.Kojevnikov, D.N.Anucin və başqa görkəmli alimlər tərəfındən
qoyulmuşdur.
Keçmiş Sovet dövlətində 26 oktyabr 1917-ci ildə qəbul olunmuş
«Torpaq haqqmda Dekretdə» təbiətdən istifadənin əsası qoyulmuşdur. Məhz
bu andan təbiətin mühafızəsi məsə-ləsi öz təşəkkülünü tapmışdır.
Keçmiş əsrin 50-ci illərindən başlayaraq istehsal qüwələ-rinin inkişafı
insanlarm təbiətə olan neqativ təsirinin artmasma səbəb olmuşdur. Bu andan
başlayaraq cəmiyyət və təbiətin qarşıhqh münasibətini tənzimləyən
«insanların məskun sahələrinin mühafızəsi» termini meydana gəlmişdir.
Azərbaycan Respublikasında təbiətin mühafızəsi üzrə bir neçə
qanunvericilik aktları qəbul edilmişdir. Lakin qəbul olunmuş bu
qanunvericilik aktları təbiətə olan antropogen təsirin qarşısmın alınmasında
hələlik lazımi rol oynaya bilmir.
15
II FƏSİL. EKOLOJİ SİSTEMLƏR VƏ FAKTORLAR
2.1. Ekosistemin konsepsiyası
Ekosistem ekologiyanın əsas funksional vahididir. Bü haqda müxtəlif
təyinatlar olsada belə, onların hamısının mənası eynidir. Y.Oduma görə
«Canlı orqanizm və onları əhatə edən cansız aləm biri-birindən ayrılmaz
olaraq həmin sahədə daima qarşılıqlı əlaqədə və fəaliyyətdədirlər. Bunlar
arasında olan enerji axını onların biotik strukturunun, maddələrin dövrü
sistemini dəqiq müəyyənləşdirir. Bax bu münasibət ekoloji sistem
deməkdir». Deməli ekoloji sistemi canlı aləmlə onların məskunlaşdığı mühit
arasında olan birgə fəalyyət təşkil edir. Bunlarda maddələr və enerji
mübadiləsi qarşılıqlı olaraq baş verir.
Ekosistem anlayışı birinci dəfə olaraq ingilis alimi A.Tensli tərəfmdən
təklif olunmuşdur. Lakin orqanizmlə mühitin birgəliyi konsepsiyası çox
qədimdən məlum olmuşdur.
XX əsrin əvvəllərində belə bir ideya inkişaf etdirilmişdir ki, mühitdən
asılı olmayaraq təbiətdəki fəaliyyətlər eyni qanunauyğunluqla baş verir.
Məsələn, dəniz suyu, yeraltı su, içməli su təbiətcə vahidlik sistemi təşkil
edir.
Ekosistemin ekologiyası adlı yeni bir sistemin yaranması ümumi
sistem və sistemli analizə olan təlabatdan irəli gəlir. Bu sistemin baniləri
C.E.Xatçinski, R.Marqelf, K.Uatt, V.Petten, Y.Odum sayılır.
Sistem nədir? Sistem müəyyən tərzdə bir-biri ilə əlaqədə və qarşılıqlı
təsirdə olan elementlərin birliyidir.
Sistemin hissələri onun elementləri adlandırılır. Sistemin elementləri
fıziki, kimyəvi, bioloji və ya qarışıq şəkildə ola bilər.
Sistemin strukturunu elementlərin qarşıhşlı tesir münasibətləri təyin
edir. Qarşılıqlı təsirin özü yeni sistemin yaranmasına səbəb ola bilər.
16
Sistemin əsas xüsusiyətlərindən biri elementlərin ierarxik tabeçiliyidir
(aşağı rütbələrin yuxarı rütbələrə tabe olması).
Ekologiyada elementar vahid fərdin populasiyasıdır.Populyasiyanı
cins, yaş, ərazi və digər növ strukturlara ayırırlar. Yaşa görə populyasiya
növü əsas göstəricilərdən biridir. Uzunömürlü populyasiyalar normal, doğub
törəmə prosesinə təsir edən mənfı faktorlar olduqda tez qocalama baş verən
populyasiyalar reqresiv və ya ölən populyasiya adlanır. Cavan populyasiya
«tətbiqolunan» populyasiya adlanır. Bu növ populyasiyalar təhlükə yaratmır,
onların artım ehtimah yüksək olur, lakin onların trafilki və digər əlaqələri
tam formalaşmış olmur. Əgər populyasiya normal və ya normal vəziyyətə
yaxınsa, onda insanlar həmin populyasiyadan istənilən qədər biokütlə götürə
bilər. Bu zaman populyasiyanın törəmə müddəti və vaxtı nəzərə alınmalıdır.
Populyasiyanın əsas xüsusiyyətlərindən biri onun fərdlərinin sayının
dinamikası və tənzimlənmə mexanizmidir. Fərdlərin sayının optimal saydan
fərqlənməsi onun mövcudluğuna tesir edən mənfi təsirdən asılıdır. Adətən
populyasiya mühitəalışma mexanizminə malik olur. Bu xüsusiyyət onun
optimal saydan artıq və ya az olmasmı yaradır.
Hər populyasiya və növ «biotik potensial» xüsusiyyətinə malikdir.
Yəni hər bir cüt fərddən bioloji olaraq yeni nəsl yaranmahdır. Orqanizmin
yaranma (təşkil) səviyyəsi aşağı olduqca biotik potensial yüksək olur.
Məsələn droj kletkaları bir neçə saatda surətlə artaraq yer üzərini tuta bilər.
İri orqanizmlər az biotik potensiala malik olduqları üçün onlarm artımı uzun
illər çəkir.
Populyasiya fərdlərinin sayının kəskin artması «populyasiya dalğası»,
«həyat dalğası», «say dalğası» adlandırılır. Belə dalğanın səbəbi hələ tam
aydınlaşdırılmamışdır. Bəzən, bunu iqlim şəraiti, yem, bəzən də günəşin
aktivliyi ilə izah edirlər.
Dostları ilə paylaş: |