20
Ekosistemlərin fəaliyyət göstərmələri üçün onlar özündən enerji
ayırmaqla maddələrin dövrü sistemi ilə əlaqədar olmalıdırlar. Ekosisiem
eyni zamanda xarici təsirə müqavimət göstərmək qabiliyyətinə malik
olmalıdır. Bu mexanizmləri açıqlamaq üçün ekosistemlərin aşağıdakı
struktur və digər xüsusiyyətləri ilə tanış olaq.
Ekosistemin blok modeli. Hər bir ekosistem iki blokdan ibarətdir.
Bunlardan biri canlı orqanizmlərin kompleks şəkildə qarşılıqlı əlaqəsidir
(biosenoz). İkinci, mühit blokudur (biotop və ya ekotop). Belə olan halda: :
Ekosistem = biosenos + biotop (ekotop)
V.H.Sukaçev bloklar modelini aşağıdakı sxem şəklində vermişdir.
Göründüyü kimi biogeosenoz özündə bütün blokları cəmləşdirir. O
cümlədən bitki aləmidə biosenoza daxil edilir. Bitki aləminin ekosistemdə
mövcud olmadığı hala rast gəlmək olar. Lakin belə halda bitkilərin
21
çürüntülərinin sistemdə iştirakı mövcud olur. Deməli, ekoşistem zoosenoz
və mikrobosenozdan ibarət olaraq maddələrin dövrü sistemini yarada bilər.
Buradan belə bir neticə əldə etmək olar ki, «Hər bir biogeosenoz ekosistem
adlandırıla bilər. Lakin hər bir ekosistem biogeosenoz adlandırıla bilməz».
Biogeosenoz və ekosistemi bir-birindən zaman faktoru fərqləndirir.
Lakin bununla belə bu məvhumlara sinonim kimi baxılmır.
Ekosistemin növ strukturu. Növ strukturu dedikdə ekosistemi təşkil
edən növlərin sayı və onların sayları arasında olan fərqlər nəzərdə tutulur.
Ekosistemdə növlərin sayı haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Bu ekosistemdə
100-lərlə kiçik orqanizmlərin olması ilə izah olunur. Növlər müxtəlif
olduqda eksosistemdə şərait geniş olur. Növlərin müxtəlifliyi həmçinin
eksosistemin yaşından asılıdır. Yeni yaranmış ekosistem yaşa dolduqca
onlarda növlərin sayı artır. Yüksək dərəcədə formalaşmış ekosistemdə
çoxluğu təşkil edən növlər dominantlar adlandırılır (latınca dominantis -
hakim). Dominantlarla yanaşı edifıkatlar (latınca edifıkator-inşaatçı) da
mövcuddur. Bunlara əsasən mühiti yaradan növlər aid edilir. Adətən
dominant növ edifikator adlandırılır. Məsələn küknar meşəsində küknar do-
minant olmaqla bərabər yaratdıqları mühitə görə edifikatordur.
Növ müxtəlifliyi ekosistemin ən əsas xüsusiyyətlərindən biridir.
Növlərin müxtəlifliyi sistemdə dayanaqlığı mühafizə etmə qabiliyyətinə
malik ola bilər. Azlıq təşkil edən növlər müəyyən şərait yarandıqda öz
saylarını artırıb mühitdə dominantlıq yaradırlar.
Növ strukturu adətən bitki aləmində onun yarada biləcəyi
xüsusiyyətləri öyrənmək üçün istifadə olunur.
Ekosistemin «Trofiki» strukturu. Trofıka yunanca qida deməkdir.
Hər bir ekosistem özündə bir neçə trofiki səviyyə və yaxud bölmə
cəmləşdirir. Birinci səviyyə bitkilər tərəfindən yaradılan səviyyədir. Bu
22
səviyyə avtotrof və yaxud «produsent» adlandırılır. İkinci səviyyə heyvanlar
tərəfindən yaradılan səviyyədir. Bu səviyyə heterotrof və ya «konsumentlər»
adlandırılır.
Axırıncı
səviyyəyə
ölmüş
maddələrlə
qidalanan
mikroorqanizmlər və göbələklər daxildir.
Trofık səviyyələr arasında olan qarşılıqlı əlaqə trofiki zəncir və ya
yem zənciri adlandırılır. Bu əlaqənin əsas xüsusiyyəti maddələrin dövrü
sisteminin yaradılmasından və onlarda olan üzvü birləşmə enerjisinin
ayrılmasından ibarətdir.
Ekosistemdə orqanizmlərin əlaqələri. Həyatda heç bir orqanizm
ətraf mühit və digər orqanizmlərlə əlaqəsiz yaşaya bilməz. Orqanizmlər
arasında qarşılıqlı əlaqə onların qidalanmaları əsasında yaraddır. Buna
görə də əlaqələr qida və ya «trofiki» əlaqə adlandırlır.
Eyni məkandan yaşayış üçün istifadə əlaqəsi «trofik» əlaqə
adlandırılır. Məsələn, heyvan və bitkilorin birgə məskünlaşması. Əgər bir
orqanizm başqalarının yayılmasında iştirak edirsə bu «forik» əlaqə
adlandırılır (toxum).
Bir orqanizm tərəfındən digərinin məhsulları istifadə olunarsa belə
əlaqə «fabrik> əlaqəsi adlandırılır (yuvaların tikilməsi).
Orqanizmlər arasında qarşılıqlı münasibətlər bir orqanizmin digəri
ilə təmasından yaranan əlaqələrdən ibarətdir. Riyazi işarələrlə bu əlaqələr
«+», «-» və «0» kimi qeyd olunur.
Əgər qarşılıqlı münasibətlər hər iki tərəf üçün əlverişlidirsə (+,+) belə
münasibətlər «simbioz» və ya «mutualizm» adlandırılır.
Əgər qarşılıqlı münasibətlər bir tərəf üçün əhəmiyyətli (+) digər tərəf
üçün ziyandırsa (-) onda bu münasibət «parazitizm» (+, -) adlandırılır.
Hər iki tərəf üçün sərfəli olmayan qarşılıqlı münasibət (-,-) «rəqabət»
adlandırılır.
23
Əgər qarşılıqlı münasibət biri üçün əlerişli digəri üçün fərq etməzsə
(+, 0) belə münasibətlər «kommensalizm» adlandırılır.
Bir tərəf üçün sərfəsiz, digər tərəf üçün fərqi olmayan (-, 0) münasibət
«amensalizm» adlandırılır. Hər iki tərəf üçün fərqi olmayan (0-0)
münasibətlər «neytralizm» adlandırılır.
2.4 Ekosistemin enerjisi
«Enerji» termini altında fizikada görülən iş başa düşülür.
Fizikanın enerjiyə aid bütün qanunları eyni zamanda bioloji sistemlərə
aid edilir.
Bütün canlı orqanizmlər doğulduğu gündən enerji ayrılması və enerji
daşıması prosesi ilə ömürlərini başa vururlar. Bu baxımdan ekologiyanın
əsas məsələlərindən biri işıq ilə ekosistem arasında olan əlaqəni
öyrənməkdən ibarətdir.
Yer üzərinə günəş işığının 47%-i gəlib çatır. Bu işıq axınının
təxminən yarısı fotosintezin əsasını təşkil edən enerjidir. Bu dalğaların
üzünlüğü 380-750 nm təşkil edir. Bu enerji Fotosintetik Aktiv Radiasiya
adlanır. Güneş radiasiyasının 40%-ə yaxınını məhz bu radiasiya təşkil edir.
Qalan spektir ultra-bənövşəyi və infraqırmızı radiasiyalara aid edilir ki,
bunlar da istilik effekti ilə əlaqədardır.
Adətən bitkilər fotosintez üçün günəş radiasiyasının 1%-ə qədərindən
istifadə edirlər. Bəzi ekosistemlərdə bu rəqəm 3-5%-ə qədər çatır (tropik
meşələr, qarğıdalı tarlaları).
Bitkilər digər orqanizmlərin enerji ilə təminatçısı hesab edilir. Enerji
bir trofıki səviyyədən digərinə qida vasitəsilə keçir. Konsumentlər tərəfindən
qəbul edilən qida şəkilindəki enerji onun həyatı üçün sərf olunur. Qəbul
Dostları ilə paylaş: |