24
olunan enerjinin bir hissəsi orqanizmlər tərəfındən ifraz olur, digər hissəsi
isə orqanizmin tələbatına uyğun onun özündə cəmləşir.
Gida və enerji balansı heyvanat aləmi üçün belə ifadə olunur.
burada E
q
- qida ilə alınan enerji;
E
n
- nəfəs alma, hərəkət, ürək döyünməsinə sərf olunan enerji;
E
in
-inkişafa (orqanizm tərəfmdən saxlanılan) səri olunan enerji;
E
xo
-xaric olan maddələrə sərf olunan enerji.
Orqanizm tərəfindən sərf olunan enerji müxtəlif periodlarda müxtəlif
olur. O, bəzən orqanizmdə toplanır, bəzən isə tam sərf olunur. Enerjinin bir
trofiki səviyyədən digərinə keçidi qəbul edilən qida enerjisinin 10%-ni təşkil
edir. Bu ekologiyada «on faiz qaydası» adlandırılır.
Ekosistem və biosfer bütünlükdə termodinamikanın qanunlarına tabe
olaraq onlarla tənzim olunurlar. Canlı aləmin bu baxımdan cansız aləmdən
fərqi ondan ibarətdir ki, canlı orqanizmlər «özünübərpa» xassəsinə
malikdirlər.
Ekosistemdə enerji çevrilməsini yaxşı anlamaq üçün termo-
dinamikanın birinci və ikinci qanunlarına nəzər salaq.
Termodinamikanın birinci qanunu və yaxud enerjinin saxlanılması
qununu: Enerji bir formadan digərinə keçə bilər, o, nə yox olur nə də
yenidən yaranır. Termodinamikanın ikinci qanunuunda deyilir: Öz-özünə
çevrilmədə kinetik enerjinin potensial enerjiyə çevrilməsi 100%-dən
aşağı olur. Başqa sözlə desək enerjinin öz-özünə çevrilməsi prosesi mər-
kəzləşdirilmiş şəkildə yox, səpələnmiş şəkildə olur.
Termodinamikanın ikinci qanunu «entropiya» ilə əlaqədardır.
«Entropiya» latınca «entrofa» - çevrilmə, dönmə deməkdir. Entropiya
25
dedikdə əlaqəli enerjinin yayılaraq istifadə üçün əlçatmazlığının ölçüsü kimi
başa düşülür.
Ekosistem enerji çevrilməsini tənzimləmə qabiliyyətinə malikdir. O,
həmişə bu prosesdə entropiyanın minimal həddə saxlanılmasına çalışır.
2.5. Ekosistemin inkişaf dinamikası. Suksessiya
Hər bir ekosistem xarici mühitin dəyişməsinə uyğunlaşmaq üçün
daima dinamiki vəziyyətdə olur. Bu dinamiki vəziyyət ekosistemin ayrı-ayrı
bölmələrinə və yaxud bütünlükdə sistemin özünə aid edilə bilər. Bu zaman
dinamika ekosistemə təsir edərək onun dəyişməsinə və ya yenisinin
yaranmasına təsir edən faktorlara uyğunlaşma ilə əlaqədar ola bilər.
Dinamikanın ən sadə növü sutkalıq dinamikadır. Bu bitki aləminin
fotosintezi və suyun buxarlanmasının sutka ərzində dəyişməsi ilə
əlaqədardır.
Dəyişmələr
mövsüm
xarakterli
olduqda
orqanizmlər
dəyişmələrə daha aktiv meyl göstərirlər.Dinamika vaxtaşırı təkrar olunduğu
üçün o, dövrü dinamika adlanır.. Ekosistemin inkişafına təsir edən dinamika
istiqamətlənmış dinamika adlandırılır.
Dövrü təkrar olan dinamika tsikllə dəyişən və ya «fuluktuasiya»
adlandırılır. İstiqamətlənmiş dinamika ekosistemin inkişaf dınamikası
adlandırılır. Bu dinamika ekosistemin və ya biosenozun dəyişməsi ilə
nəticələnir. Bu proses «suksessiya» adlandırılır.
«Suksessiya» iki hissəyə ayrılır - ilkin və ikinci.
Ilkin «suksessiya» inkişafını yaşayış mövcud olmayan obyektdən
başlayır.
Ikinci «suksessiya» isə yaşayış «sıfır» olan nöqtədən yox, ekosistemin
dağılması və ya digər dəyişiliklərdən, həyat tərzini dəyişməsindən yaranır.
«Suksessiya»
prosesinin
gedişatı
üçün
aşağıdakı
ümumi
qanunauyğunluq mövcuddur.
26
1. «Suksessiya» inkişafının ilk dövrlərində onların növ müxtəlifliyi,
məhsuldarlığı və bioloji kutləsi cüzi olur. Suksesiyanın inkişafı ilə bu
göstəricilər artır.
2. «Suksessiya» cərgəlori inkişaf etdikcə orqanizmlər ara-lulda
qarşıhqh əlaqə artır.
3. Ayrı-ayrı növlərin sayının kəskin artması ehtimalı az olur.
4. Maddələrin dövretməsi, ekosistemin nəfəs alması və enerji
prosesləri intensiv olur.
5. «Suksessiya» prosesinin sürəti orqanizmlərin yaşayış müddətindən
və ekosistemin fəaliyyətindən asılı olur.
6. «Suksessiya» prosesinin sona çatması dinamiki yox tədrici xarakter
daşıyır.
2.6. Ekoloji faktorlar
Ətraf mühitin vəziyyətinə və canlı orqanizmlərə müxtəlif ekoloji
faktorlar güclü təsir göstərirlər. Canlı orqanizmlərə bilavasitə və ya bilvasitə
təsir edən hər hansı bir mühit ekoloji faktor adlandırılır. Ekoloji faktorları
üç kateqoriyaya bölürlər: 1) Cansız təbiət faktoru — abiotik faktor; 2) Canlı
təbiət faktoru — biotik faktor; 3) İnsan fəaliyyəti faktoru - antropogen
faktor.
Orqanizmlərin bu və ya digər faktor təsirinə uyğunlaşması həmin
təsirin (faktorun) dövrlülüyündən asılı olur. Birinci dövrü faktora yerin
firlanması, ilin fəsillərinin dəyişməsi, gündəlik işıq dəyişməsi və s. aid edilir.
Bu faktorlar hələ həyatm yaranması vaxtından əvvəl mövcud olmuşdur.
Yaranan orqanizmlər bu şəraitə uyğunlaşmaq məcburiyyətində qalaraq on
lara uyğunlaşmışlar.
İkinci dövrü faktora, ətraf mühitin temperaturu, nəmliyi, atmosfer
çöküntüləri və s. aid edilir.
27
Dövrü olmayan faktorlara təbii fəlakətlər və texnogen xarakterli
faktorlar aid edilir.
Yer üzərindəki abiotik faktorlar:
1. İşıq. İrəlidə göstərildiyi kimi günəşdən gələn şüanın 47%-ni
görünən spektr təşkil edir. Bu spektrdə dalğaların uzunluğu 380-750 nm-ə
bərabərdir. 45% günəş şüası narıncı qırmızı şüalardır ki, bunlar fotosintez
üçün böyük rol oynayırlar. Dalğasının uzunluğu 750 nm-dən çox olmayan
infra qırmızı şüalar heyvanlar və bitkilər tərəfındən hiss olunmamasına
baxmayaraq əsas istilik enerji mənbəyi sayılır. Günəş enerjisinin 7%-i
ultrabənövşəyi şüaların hesabına düşür ki, bu spektrdə dalğanın uzunluğu
400 nm-dən çox olur.
2. İonlaşdırıcı şüalar. Bu şüalar yüksək enerjiyə malikdirlər. Onlar
bir elementin atomundan onun elektronunu çıxarıb başqa bir elementə
birləşdirərək mənfi və müsbət ionlardan ibarət cüt yaradırlar.
İonlaşdırıcı şüaların mənbəyi radioaktiv maddələr və kosmik
şüalardır. Günəş radiasiyasının atmosferin yuxarı sərhəddindəki intensivliyi
1380 vt/m2 və ya 1,980 kal/(dəqiqə-sm
2
)çatır. Yer üzərinə çatan günəş
radiasiyası atmosferin yuxarı sərhəddinə nisbətən az olur.
Şüanın udulma dozası "ber" ilə ölçülür. Ber-rentgenin bioloji
ekvivalentidir. 1 ber 0,01 coul/kq-a bərabərdir. İnsan il ərzində
orta hesabla
0,1 ber şüaya məruz qalır.
3. Atmosfer havasının nəmliyi. Ekoloji baxımdan ətraf mühitdə
mövcud olan su məhdudlaşdrrıcı fiziki faktordur. Su heyyvanat və bitki
aləminin əsas kütləsini təşkil edir. Canlı orqanizmlərin 50-80%-i sudan
ibarətdir. Bəzi heyvanlarda bu rəqəm hətta 95%-ə çatır. Atmosfer havasında
nəmlik dedikdə onun su buxarı ilə doyma dərəcəsi başa düşülür. İnsan həyatı
üçün havadakı su buxarının miqdarı 40-60% normal sayılır. Səhralarda
Dostları ilə paylaş: |