14
Йердяки щяйат цчцн ваъиб олан ясас газлардан бири дя
оксиэендир. Оксиэенин ямяля эялмяси щаггында бир чох
фярзиййяляр вардыр. Бязи алимляр гейд едирляр ки, оксиэен
Эцняш ишыьынын су молекуллары иля гаршылыглы тясири нятиъясиндя
йаранмышдыр. Бу тясир нятиъясиндя су молекуллары щидроэен вя
оксиэен молекулларына парчаланыр. Диэяр тядгигатчылар ися
сцбут едирляр ки, оксиэен Йер сятщиндяки битки юртцйцнцн
маддяляр мцбадиляси нятиъясиндя, йяни фотосинтез нятиъясиндя
ямяля эялмишдир.
Беляликля, атмосфер юзцнцн индики вя йахшы юйрянилмиш
мцасир вязиййятиня щеч дя бирдян-биря наил олмамышдыр. О,
дюрд ясас, бир нечя икинъи дяряъяли газлардан вя чохлу сайда
мцхтялиф газ гарышыгларындан ибарятдир.
Бу газ гарышыгларына су бухары, озон, щидроэен, амиак,
дям газы, кцкцрд газы, тоз, мцхтялиф дузлар вя с. аиддир.
Айдын эюрцнцр ки, мцасир атмосферин газ тяркиби илкин
атмосферин газ тяркибиндян ясаслы сурятдя фярглянир.
2.2. Atmosferin kimyəvi tərkibi və quruluşu.
Атмосфер
бязи
газларын
механики
гарышыьыдыр.
Тяркибиндя су бухары олмайан беля механики гарышыг гуру
щава адланыр.
Йер сятщиня йахын гуру щаванын тяркиби 2.1. ъядвялиндя
верилянлярля характеризя олунур. Ъядвялдян эюрцндцйц кими
ясас газларын пайына 99,96%, йердя галан диэяр газларын
пайына ися тягрибян 0,04% дцшцр.
Ъядвял 2.1
Гуру щаванын тяркиби
Газ
Щяъми мигдары
%
Нисби
мол.чякиси
Щавайа
няз.сыхлыьы
Азот (N
2
)
78,084
28,0134
0,967
Оксиэен (О
2
)
20,946
31,9988
1,105
Аргон (Ар)
0,934
39,948
1,379
Карбон газы (ЪО
2
) 0,0314
44,00995
1,529
Неон (Не)
1,818*10
-3
20,183
0,695
15
Щелиум (Ще)
5.239*10
-4
4.0026
0,138
Криптон (Кр)
1,14*10
-4
83,800
2,868
Щидроэен (Щ
2
)
~5*10
-5
2,01564
0,070
Ксенон (Хе)
8,7*10
-6
131,300
4,524
Озон (О
3
)
10
-6
– 10
-5
47,9982
1,624
Гуру щава
28,9645
1,000
Атмосферин ясас газлары эюрдцйцмцз кими азот (Н
2
),
оксиэен (О
2
) вя аргондур (Ар). Бу газлар демяк олар ки,
бцтцн тропосфер бойу сабитдирляр.
Тяхминян 200 ил бундан яввял алимляр мцяййян етмишляр
ки, атмосфердя няфяс алмаьа йарамайан вя алов тюрятмяйян
бир газ вар. Атмосферин тягрибян 4/5 щиссяси бу газдан
ибарятдир. Йени тапылан газы «азот» адландырдылар. Йунан
дилиндя «азот» «щяйат цчцн йарарсыз» демякдир. Тезликля
мялум олду ки, тябиятдя мцхтялиф елементлярин тяркибиндя
азота раст эялмяк олур.
Биоложи ъящятдян атмосфердя ян актив газ оксиэендир.
Атмосфердя еля газлар вардыр ки, онлар щеч бир биоложи
просеслярдя иштирак етмирляр. Лакин онлардан бязиляри енержи
кючцрмяляриндя ясас рол ойнайыр. Бунлардан аргону, неону,
щидроэени, ксенону мисал эюсиярмяк олар.
Атмосферин тяркибиня щямишя цч дяйишэян газ дахил олур.
Бунлар су бухары, озон вя карбон газыдыр. Радиасийаны
удмаларына вя бунунла да Йерин вя атмосферин температур
режиминя хейли тясир эюстярдикляриня эюря бу газлар бюйцк
ящямиййят кясб едир.
Су бухарынын атмосфердя чох вя йа аз олмасы иглимин ням
вя йа гуру олмасыны тяйин едир. Йер сятщинин шцаланмасыны
удараг
су
бухары
атмосферин
ашаьы
тябягяляринин
температуруну артырыр вя бунунла да бизим цчцн даща да исти
иглим йарадыр.
Атмосфердя
су
бухарынын
олмасыны
бязи
нямлик
характеристикаларын кюмяйи иля мцяййян едирляр (бу щагда
нювбяти параграфларда данышылаъаг). Бунлар ясасян нисби вя
мцтляг рцтубятдир (ф вя е).
16
Тропосфердя рцтубят (ф,е) цмумиййятля щцндцрлцкдян
асылы олараг сцрятля азалыр. Тяййаряляр васитяси иля апарылан
тядгигатлара
ясасян
су
бухарынын
мигдарынын
(г)
щцндцрлцкдян асылы олараг дяйишмясини эюстярян емпирик
дцстур верилмишдир:
2
10
0
bz
az
q
q
(2.1)
щарада г
0
– йер сятщиндяки су бухарынын мигдарыдыр. а,б
ямсаллары илин фясилляриндян асылы олараг дяйишир:
а
б
Гыш
0.0483
0.0158
Йаз
0.0941
0.0163
Йай
0.0947
0.0138
Пайыз
0.0905
0.0124
г-нин щцндцрлцкдян асылы олараг дяйишмяси эюстярир ки,
щаванын турбулент дяйишмяси заманы су бухары йухары
йайылмалыдыр. Атмосфердян йер сятщиня су йаьыш, гар вя с.
шяклиндя дахил олур.
Икинъи дяйишэян газ олан карбон газы (ЪО
2
) рянэсиз
газдыр. О -78.3
0
Ъ-дя донур. Ади шяраитдя 78.5
0
Ъ –дя
майеляшяряк бяркийиб бирбаша гара бянзяр аь кцтляйя («гуру
буз») чеврилир. Карбон газынын дадыны газлы су ичяркян
дуйуруг.
Атмосфердя карбон газынын мигдары 2.3*10
12
тондур.
Бунун йаранма мянбяляриндян вулкан пцсэцрмялярини,
термик сулары, ъанлы алямин няфяс алыб вермяси просеслярини,
сянайе вя мяишят тяляблярини тямин етмяк цчцн йанаъаьын
йандырылмасыны вя с. эюстярмяк олар. Йцз ил бундан яввял
карбон газынын атмосфердя мигдары 0.0280% идися, щяъмъя
инди
0.0379%-дян
чохдур.
Щал-щазырда
йанаъаьын
йандырылмасы иля ялагядар олараг атмосферя илдя 10
10
тон
карбон газы дахил олур. Атмосферя дахил олан карбон
газынын 50%-и океан тяряфиндян удулур.
Dostları ilə paylaş: |