Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
qohumətişun histi «Onların
u z a q d a n - u z a ğ a
qohumluğu var» və
s.
b) Eyni sözün təkrarı ilə yaranan mürəkkəb zərflər. Məs.:
к ә т -к ә т
«az-az»,
q e -q e
«çox-çox»,
z ü -z ii
«tez-tez». Misallar:
К ә т -к ә т
xor, həmişə xor. «
A z - a z
ye, həmişə ye». Əzmun
q e -
q e
salom-dua
g ü .
«Bizdən
ç o x - ç o x
salam-dua de» və s.
c) Antonim və yaxud yaxınmənalı sözlərin yanaşı
işlənməsi ilə yaranan mürəkkəb zərflər. Məs.:
d ir -z ii
«gec-
tez»,
ə ə v v ə l ta bə a x ir
«əvvəldən-axıra»,
b a r a -b ə r ə
«orda-
burda»,
к ә т -q e
«az-çox» və s. İn kora
d ir - z iiy iy i
histi. «Bu işin
g e c i- te z i
var».
B a r a - b ə r ə
hər sxanirə məgü. «
O r d a - b u r d a
hər
sözü danışma» və s.
d) Müxtəlif mənalı sözlərin birləşməsi yolu ilə yaranan
mürəkkəb zərflər. Əzun səri «o başdan»,
s ə r b ə n iiş v ə
«üzüaşağı»,
a z u n q u l
«o tərəfdən»,
d ə s tb ə tih i
«əliboş», «əli
ətəyində»,
tə n g d il
«təngnəfəs»,
p ö b in ə h r ə
«ayaqyalın»,
ç o b ə g ir d
«hər tərəf, dörd tərəf»,
p ə n s ə b ö h
«birisigün»,
y e s ə r
«birbaşa»,
u n s o l
«o il» və s. Misal:
Y e s ə r
mirem bə bir Zəvəro
«Birbaş gedərik Zəvəraya»;
Ç o b ə g ir d
öyi «Dördtərəf sudur»
və s.
Tat dilinin lüğət tərkibində analitik fellər də müəyyən
sistem təşkil edir. Bu fellərin quruluşca mürəkkəbliyi
məsələsinə toxunmadan onları dilin leksik vahidləri kimi
təqdim etmək vacibdir. Analitik üsulla əmələ gələn fellərin
yaranmasında aşağıdakı köməkçi fellər iştirak edir:
biran
«olmaq» köməkçi feli:
a z o d b ir a n
«azad olmaq»,
v ir b ir a n
«itmək»,
s ir b ir a n
«tox olmaq»,
ə s ə r b ir a n
«başdan
olmaq»,
ə k o r b ir a n
«işdən qalmaq»,
q ə le y ç i b ir a n
«qalayçı
olmaq»,
x u b b ir a n
«yaxşılaşmaq»,
s u v o r b ir a n
«minmək»,
«süvar olmaq» (köhn.),
x u n a b ir a n
«ev olmaq (ailə)»,
x u ta
b ir a n
«öyrəşmək»,
f i d o ş t a b ir a n
«işlətmək»,
k ə l əh b ir a n
«böyümək» və s.
150
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
doran
«vermək»
köməkçi
feli:
d iiş
d o r a n
«qaynaqlamaq»,
m u m
d o r a n
«mumlamaq»,
r u şıın
d o r a n
«göstərmək»,
p ö y d ö d o r a n
«peyda olmaq», «görünmək»,
q ə r o r
d o r a n
«qərar vermək»,
q ə ld ə d o r a n
«qalaylamaq»,
d ə s t d o r a n
«əl vermək»,
tu m o r d o r a n
«tumar vermək», «tumarlamaq»,
n a x ış d o r a n
«naxışlamaq»,
t ə r i f d o r a n
«tərifləmək», «tərif
etmək» və s.
soxtan
«etmək» köməkçi feli:
v ir s o x ta n
«itirmək»,
k o r
s o x ta n
«işləmək»,
p u l o l s o x ta n
«şişirtmək, üfürmək»,
s a x t
s o x ta n
«bağlamaq»,
«bərkitmək»,
h ir s in
s o x ta n
«hirsləndirmək»,
k ə lə h i s o x ta n
«böyüklük etmək»,
e lg ə r i
s o x ta n
«uşaqlıq etmək»,
ə r s i s o x ta n
«açıqlandırmaq»,
i d
s o x ta n
«bayram etmək» və s.
zəran
«vurmaq» köməkçi feli:
q iy ə z ə r a n
«çağırmaq»,
q e y ç i z ə r a n
«qayçılamaq»,
d ə s t z ə r a n
«əl çalmaq, əl vurmaq»,
ilm ə z ə r a n
«ilmə vurmaq»,
ə r s i z ə r a n
«toy çaldırmaq»,
tü t ə y
z ə r a n
«tütək çalmaq»,
s ə r
z ə r a n
«baş vurmaq, baş
vurdurmaq»,
p ə lii z ə r a n
«yamamaq»,
şiin ə z ə r a n
«daramaq»,
m u m z ə r a n
«mumlamaq»,
ə lə iil z ə r a n
«banlamaq» və s.
um oran
«gəlmək» köməkçi feli:
bə r a h и т о г a n
«yola
gəlmək, razılığa gəlmək»,
bə ç im u m o r a n
«gözə gəlmək»,
b a
c u n u m o r a n
«cana gəlmək»,
bə p iiş ö u m o r a n
«qabağa gəlmək»
(«yaxşılaşmaq» mənasında),
z ə h le y i u m o r a n
«zəhləsi getmək»,
bə i n s a f u m o r a n
«insafa gəlmək» və s.
uvordan
«gətirmək» köməkçi feli:
s a la v a t u v o r d a n
«salavat gətirmək»,
bə ç im u v o r d a n
«gözə gətirmək»,
ə ç im
u v o r d a n
«gözündən gətirmək»,
m o h n a u v o r d a n
«bəhanə
gətirmək» müq. et: azərb. dan.
m a h n a g ə tir m ə k , r u z i u v o r d a n
«ruzu gətirmək» və s.
uftoran
«düşmək» köməkçi feli:
bə k o r u fto r a n
«işə
düşmək»,
ə ç im u fto r a n
«gözdən düşmək»,
bə r a h u fto r a n
«yola düşmək»,
bə p i ş t u fto r ə n
«geri düşmək»,
bə p iiş ö u fto r a n
151
Dostları ilə paylaş: |