Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
Ödrang -
«ocağı qarışdırmaq üçün alət». Əvvəli icoğa ve
ödrcmg
qarış mini. «Əvvəlcə ocağı
odrangla
qarışdırarsan».
Nö -
«nov, isti metalı soyutmaq üçün qab». Misgər bə
bürun
nö
nohrabı. «Misgər novu bayıra qoymuşdu».
Oırsa -
«bərpa olunmuş, lazımi qəlibə salınmış mis».
Ökişi -
«tayqulp mis suqabı». Bə löyıc bıraftəni ye
misgəri be man
ökişi
baxş soxtabı. «Lahıca gedəndə bir misgər
mənə
ökişi
bağışlamışdı». Bu qabdan həm misgərlikdə, həm də
məişətdə istifadə olunur.
Danduna -
«maşa». Vər, kəəbə, gərdan
dandıma
vəşunda
bədə düş dora bəbiran. «Boğaz, alt, boyun hissələr maşa ilə
cilalandıqdan sonra qaynaq edilir».
Giilləbur -
«gülləkəsən alət». Bə muzeymun ə tüfəng,
tapançö, xənşol, qılınc bağir ə tərəf silohsozhon rost soxta birə
giill əbur
iş histi. «Muzeyimizdə tüfəng, tapança, xənçəl,
qılıncdan başqa, silahsazlar tərəfindən düzəldilmiş gülləkəsən
alət də var» və s.
M əbrəd -
«yeyə».
Rezbavokun
«yivaçan».
Rezbavokuna
vəyi
biyor.
«Vintaçanı
götür gəl». Bu, yarımkalka üsulu ilə düzəlmiş
sözdür. Onun birinci tərkib hissəsi rus dilində olduğu kimi
alınmışdır, ikinci tərkib hissəsi isə
açan
feli sifətindən kalka
edilmişdir. Azərbaycan dilində «yivaçan» sözü olsa da, danışıq
dilində rezbaaçan işləkdir. Söz tat dilinə Azərbaycan danışıq
dilindən keçmişdir.
Qeyd olunan terminlər misgərlikdə istifadə olunan alət və
avadanlığın hamısını əhatə etmir. Bəzi terminlər bu paraqrafın
əvvəlində qeyd olunmuşdur.
M isgərlikdə istifadə istifad ə olunan texnoloji proseslər
və üsulların adları.
Misgərlik
məmulatlarının
hazırlanmasında
müxtəlif
texnoloji proses və üsullardan istifadə olunur. Həmin
174
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
üsullardan bəzilərini bildirən terminləri nəzərdən keçirək.
ОәПәә doran
«qalaylamaq». «Qəlləə» sözü Azərbaycan
dilində işlənən
qalay
sözünün müqavilidir, mis qab-qacağın
üzərinə təbəqə qalay çəkmək (qalaylamaq) prosesini bildirir.
Bu prosesdə qalaydan istifadə olunduğundan söz birləşməsində
qalay
tərkib hissəsindən istifadə olunmuşdur.
Oalay
həm də
kimya terminidir.
Doran
tat dilində köməkçi fel olub,
«vermək» deməkdir.
Mola doran
«lehimləmək». Bu proses məmulat hissələrini
bir-birinə bərkitmək, birləşdirməklə əlaqədardır.
Obiyə
«lehimləmə». Yuxarıdakı terminin ifadə etdiyi
prosesin adıdır. Lakin prosesdə istifadə olunan vasitələrə görə
bunlar bir-birindən fərqlənir. Prosesin nəticəsi isə eynidir.
Yəni, bu proses zamanı da məmulatın hissələri bir-birinə
birləşdirilir.
Düş doran
«qaynaq etmək». Əzinhon bədə alınmış birə
in duto hissə bə həmin
diiş dora
bəbiran. «Bundan sonra
alınmış bu iki hissə bir-birinə qaynaq edilir». «Düş doran»
lehimləmə ilə müqayisədə daha böyük ölçülü hissələrin bir-
birinə birləşdirilməsi prosesidir. Proses qızdırma və döymə ilə
həyata keçirilir.
Traçka
- təqlidi sözdən əmələ gəlib, çəkiclə son işləmə
üsuludur.
Tö
- misgərlikdə metalın qızdırılaraq, dartılması
prosesini bildirir. Bədə bəstirə şürə bızərənund və
tö
bıdorənund. «Bundan sonra güyümə kimyəvi tərkib vurulur və
dartılır».
N ügoni
- təmirolunma. İn qablıon
niigoni
san boşı. «Bu
qablar təmir olunmalıdır». Bu, korlanmış və ya müəyyən
hissəsi sınmış məmulatın bərpa edilməsi prosesinin, işinin
adını bildirir.
M isgərlik m əm ulatlarının adları.
175
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
M əcm əyi
- Əsasən, də sini kimi işlənir; aşı dəmə
qoyarkən qazanın ağzını örtmək üçün də istifadə edilir.
B axtəvər
- iki qulplu sərnic,
ökışi
«tayqulp suqabı»,
sərdəf
«samovarın lüləyinin dib hissəsi»,
bəsti
«güyüm,
səhəng»,
vər
«güyümün boğaza qədərki hissəsi»,
gərdatı
«güyümün boğaz hissəsi»,
kəəb
«güyümün alt hissəsi»,
kiləstun «ərsin» və s. Bəsti rost soxtan gərəyisə bəstirə vəri,
bini, gərdəni, kəəbi ə həmin cürö bəbiran. «Güyüm düzəltmək
gərəksə, güyümün boğazı, dibi, boynu, altlığı bir-birindən
ayrılır» və s.
Yuxarıda göstərilən məmulat adlarından bəziləri müasir
Azərbaycan dilində etnoqrafik termin kimi işlənir.
B əsti
«kiçik küpə» - Bəzi dialektlərdə, məsələn,
Qarabağ, Cəbrayıl, Füzuli zonasında işlənmişdir. Qədimdə
soyuqdəymə zamanı xalq arasında kürəyə küpə döşəmişlər.
Hazırda yaşlı nəsil bu üsuldan istifadə edir.
Satıl
- «Armudu formada ağzıgen mis qab». Satıldan su,
süd və s. maddələri saxlamaq üçün istifadə olunur.
L üleyin
- «Məişətdə işlədilən kiçik ölçülü mis qab».
Azərbaycan dilində bu söz eyni şəkildə işlənərək, «əl-üz
yümaq, dəstəmaz almaq üçün istifadə olunan «kiçik ölçülü
lüləkli və qulplu gil-saxsı su qabı» mənasında işlənir (129,
88
) .
M isgərliklə bağlı digər söz və term inlər.
Bu terminoloji
qrupda misgərlikdə istifadə olunan materialların adını bildirən
sözlər daha çoxdur.
Tənəkə
zay şəklində «mis məmulat»: Mis
həm
tənəkə,
həm iş qırsa formeyi bəbiran. «Mis həm tənəkə,
həm də əzik-üzük formada olur»;
qırsa
«misin bərpa olunmuş
forması»,
şiirə
«kimyəvi maddə»,
tənə
«misgərlikdə istifadə
olunan duz»,
pəstöyi
«yarımfabrikat» deməkdir.
T oxuculuq term inləri.
176
Dostları ilə paylaş: |