1991-ci il Avqust dövlət çevrilişi cəhdi və Azərbaycan rəhbər-
liyinin tutduğu mövqe əhalinin ciddi narazılığma səbəb oldu. Avqust
ayınm 22-dən başlayaraq respublikanm bir sıra şəhərlərində mitinq-
lər keçirildi. Naxçıvanda da mitinqlər səngimək bilmirdi. Üç gün
davam edən, 60 mindən çox adamm iştirak etdiyi izdihamlı mitinq
və nümayişlər nəticəsində xalq avqustun 26-da m uxtar respublika
Ali Məclisinin fövqəladə sessiyasınm çağırılmasına nail oldu. Sessiya
Naxçıvan MR-də kommunistlərin hakimiyyətini ləğv etdi. M uxtar
respublika ərazisində AKP-nin və komsomolun fəaliyyəti dayandı-
rıldı, onların bütün strukturları ləğv olundu [16, 1991, 28 avqust].
Mitinq və nümayişlərdə respublikada prezident seçkilərinin dayan-
dırılması, Kommunist Partiyası hakimiyyətinin ləğv edilməsi, mux-
tar respublikada milli müdafıə komitəsinin yaradılması, Bakıda
fövqəladə vəziyyət rejiminin ləğv olunması, Lenin abidələrinin sökül-
məsi və b. məsələlər tələb edilirdi [22,s. 169-170].
1.6. Heydər Əliyevin Naxçıvan Muxtar Respublikası
Ali Məclisinin sədri seçilməsi
1991-ci il sentyabrm 2-də Naxçıvan şəhərində çoxminli mi-
tinqdə Naxçıvan MR Ali Məclisinin yarımçıq qalmış növbədənkənar
sessiyasmm çağırılması və Heydər Əliyevin Ali Məclisin sədri seçil-
məsi tələb edilirdi. Bir gün sonra çətinliklə də olsa, deputatlar topla-
nır və yetərsay almdığmdan sessiya öz işinə başlayır. Ali Məclisin və
şəhər İcra Hakimiyyətinin binaları qarşısma toplanan əhali Heydər
Əliyevin Naxçıvan M R Ali Məclisinin sədri seçilməsini tələb edirdi-
lər. Seçicilərin təzyiqi ilə deputatlar Naxçıvan M R Ali Məclisinin
sədrliyinə Heydər Əliyevin namizədliyini irəli sürdülər. Heydər Əliyev
üç dəfə çıxış edib, namizədliyini geri götürdüyünü bildirsə də, bu bir
nəticə vermədi. Sessiyada iştirak edən 75 deputatdan 70 nəfəri lehinə
səs verməklə, 5 nəfər bitərəf qalmaqla Heydər Əliyev Naxçıvan M R
Ali Məclisinin sədri seçildi [39, Xüsusi buraxılış, 1991, sentyabr].
Bu məsələnin müzakirəsi zamanı ilk söz alan deputat Ə.Oru-
cov demişdir: «...bu ağır vəziyyətdə bizə elə bir rəhbər lazımdır ki,
o, öz müdrikliyi, nüfuzu, yüksək təşkilatçılıq qabiliyyəti ilə xalqı bir-
ləşdirə bilsin, muxtar respublikaya bacarıqla, səriştəli rəhbərlik etsin.
38
Belə bir adam Azərbaycan xalqınm yaxşı tanıdığı, sevdiyi, təkcə öl-
kəmizdə deyil, bütün dünyada böyük nüfuza malik olan Heydər
Əlirza oğlu Əliyevdir» [20,s. 190].
Heydər Əliyevin sədrliyi ilə işini davam etdirən sessiyada
«Azərbaycan Kommunist Partiyasmm və onun strukturlarmm fəa-
liyyətinə münasibət haqqmda», «Azərbaycan Respublikası Prezi-
dentliyinə seçkilər haqqmda» məsələlər müzakirə edildi. Ali Məclisin
4 sentyabr tarixli qərarı ilə Naxçıvan ərazisində prezident seçkiləri
dayandırıldı [17,s. 124].
Belə bir qərarm qəbul olunması bir çox obyektiv səbəblərlə
bağlı idi. Qərarda göstərilirdi ki, «Prezident seçkiləri Azərbaycanda
demokratiyanm və xalqm səsinin boğulması şəraitində keçirildiyin-
dən bütün demokratik qüwələr həmin seçkilərin təxirə salınmasım»
[19,s. 139] tələb edir.
Naxçıvan parlamentinin bu qərarı bəzi qüvvələr tərəfmdən
birmənalı qəbul edilmədi, onlar şayiə yayaraq bu qərarı Azərbay-
candan ayrılmaq cəhdi kimi qiymətləndirməyə çalışırdılar [9, 1990,
9 iyun]. Bunun iftira olduğunu qeyd edərək Ali Məclis bəyan edirdi
ki, qəbul edilən sənədlərdə, bütün deputatların, Ali Məclisin sədri
Heydər Əliyevin sessiyadakı və sentyabrın 5-də Naxçıvan televiziyası
ilə çıxışlarında «Azərbaycanm bütövlüyü və onun bölünməzliyi haq-
qmda qətiyyətlə fıkir söylənilmiş» və «Naxçıvan M uxtar Respubli-
kası Azərbaycan Respublikasmm tərkib hissəsidir» kimi fıkirlər
xüsusi vurğu ilə səslənmişdir.
Azərbaycan iqtidarı Naxçıvana ciddi təzyiq göstərirdi. 1991-ci
il sentyabr ayınm 6-da Azərbaycan televiziyasmm «Aktual ekran»
verlişində bir qrup hüquqşünas muxtar respublika əhalisinə müraciət
edərək onları A.Mütəllibov hakimiyyəti ətrafmda birləşib prezident
seçkilərində iştirak etməyə çağırırdı. Bir neçə ay bundan əvvəl isə -
30 mart 1991-ci ildə bir qrup naxçıvanlınm «Kommunist» qəzetində
«Naxçıvan M uxtar Respublikasınm əhalisinə» müraciəti verilmişdi.
Parlament deputatlarmdan, zabitlərdən ibarət böyük bir dəstə Nax-
çıvana göndərildi ki, yerli hakimiyyət orqanlarmı qərarı dəyişməyə
məcbur etsin [19,s. 148]. Lakin Ali Məclisin Sədri Heydər Əliyev yerli
televiziya ilə bəyanat verib xəbərdar etdi ki, Naxçıvana təzyiq üçün
gələn qüvvələr buranı tərk etməlidirlər, əks təqdirdə bütün əhali
39
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ayağa qalxacaqdır [39, 1991, 7 sentyabr]. İqtidar geri çokilməyə moc-
bur oldu. Naxçıvan M R Ali Məclisi 1 oktyabr tarixli qorarı ilə keçid
dövrü ittifaq orqanlarında Azorbaycan Respublikasmm iştirakmı
qeyri-mümkün saydı, respublika rəhborliyinin müstəqillik məsələ-
sində qeyri-ardıcıl mövqeyini ittiham etdi [19,s. 170-172].
Sentyabrm 8-də Azərbaycanda Prezident seçkiləri keçirildi.
Demokratik qüvvələr bu seçkiləri baykot etdilər. Prezident seçkiləri
Naxçıvan MR ərazisində keçirilmədi.
1991-ci il oktyabrm 18-də Azərbaycan Respublikası Ali So-
vetinin ikinci sessiyası «Azərbaycan Respublikasmm Dövlət Müstə-
qilliyi haqqında Konstitusiya Aktı»nı qəbul etdi. Bu tarixi hadisə ilə
bağlı Naxçıvan M R Ali Məclisinin sədri Heydər Əliyev bütün Azər-
baycan xalqını təbrik etdi. Təbrik teleqrammda deyilirdi: «Naxçıvan
M uxtar Respublikasmm əhalisi 1991-ci il oktyabrm 18-də Azərbay-
can Respublikası Ali Sovetinin sessiyasmda qəbul edilmiş «Azərbay-
can Respublikasınm Dövlət Müstəqilliyi haqqm da Konstitusiya
Aktı» münasibətilə bütün Azərbaycan xalqmı təbrik edir və bunu
tarixi hadisə kimi qəbul edir... Biz bu gün xoşbəxtik ki, nəhayət,
Azərbaycan Respublikasmm ali hakimiyyət orqanı tərəfındən milli
azadlıq niyyətlərinin həyata keçirilməsi üçün ilk addım atılıbdır.
1
Azərbaycan xalqı tam əmin ola bilər ki, naxçıvanlılar milli azadlıq
hərəkatı uğrunda mübarizəni daha əzmlə davam etdirəcəklər» [16,
1991, 23 oktyabr].
Demokratik proseslər Naxçıvanda geniş vüsət almaqda idi.
Doyişikliklərə baxmayaraq Azərbaycanm qalan ərazilərindən ayrı
düşmüş Naxçıvan Ermənistan ərazisi ilə həmsərhəd olduğu üçün
hərbi təcavüzə məruz qalır, iqtisadi və kommunikasiya blokadası şə-
raitindo çotin vəziyyətdə yaşayırdı.
1.7. Naxçıvan Muxtar Respublikasmda həyata
keçirilən tədbirlər
Heydər Əliyev Naxçıvan M R Ali Məclisinin sədri seçildikdən
sonra Naxçıvan M uxtar Respublikası Azərbaycanm ictimai-siyasi
həyatında mühüm və əhəmiyyətli rol oynadı. M uxtar respublikada
həyata keçirilən tədbirlər, demokratik dəyişikliklər, milli dövlətçi-
40
Dostları ilə paylaş: |