Magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda
Biznesin maliyyə-kredit infrastrukturunun
Yüklə 1,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1.3.Biznesin maliyyə-kredit infrastrukturunun
inkişafında dövlətin rolu
Bazar iqtisadiyyatına daxil olan hər bir ölkə öz iqtisadi maraqlarını təmin etmək məqsədi ilə bir sıra iqtisadi tənzimləmələr və iqtisadi islahatlar həyata keçirirlər. Göstərilən kimi bazar iqtisadiyyatı ölkələrinin iqtisadiyyatlarının inkişaf səviyyəsi onun tənzimləmə siyasətindən aslıdır. Məlumdur ki, bazar iqtisadiyyatı ölkələrinin ən böyük problemlərindən biri inflyasiyadır.İnflyasiya (ing.inflation,latin.inflatio- şişmə) ölkənin bütün sahələri ilə sıx bağlıdır. İnflyasiya - müəyyən müddət ərzində əmtəə və xidmətlərin keyfiyyəti yüksəlmədən qiymətlərinin artması nəticəsində pulun dəyərdən düşməsi, dəyərsizləşməsidir [14.səh.108]. İnflyasiya həmişə cəmiyyətin problemli tərəflərindən biri olmuşdur. İlk dəfə inflyasiya metal pulun kağız pulla əvəz olunmasından sonra meydana gəlmişdir.İnflyasiyanı pulun alıcılıq qabiliyətinin aşağı düşməsi kimi izah etmək olar.Əvvəllər inflyasiya çox nadir hallarda, fövqaladə hallar zamanı baş verirdi.Misal kim müharibə dövrü keçirən ölkə lazım olandan artıq pul vəsaitələri dövrəyə buraxır. Bu da pulun alıcılıq qabiliyətini aşağı düşməsi ilə nəticələnirdi. İnflyasiyanın aşağıdakı növləri var. -
-
Qiymətlərin tarazlıq səviyyəsinə görə -
Qiymətlərin artım sürətinə görə Xarakterinə görə inflyasiyanın iki tipi var: -
Gözlənilən inflyasiya -
Qəflətən baş verən inflyasiya Gözlənilən inflyasiya zamanı inflyasiyanın baş verməsi əvvəlcədən praqnozlaşdırılır.Bəzi tədbirlər həyata kecirilir.Əmtəə və xidmətlərin qiymətləri qaldırılır.Qəflətən baş verən inflyasiya zamanı isə iqtisadi vəziyyət daha da pisləşir və eyni zamanda əmtəə və xidmətlərin qiyməti birdən-birə yüksəlir. Bu zaman istehsal sferasında çaşqınlıqlar baş verir. İnflyasiya qiymətlərin tarazlıq səviyyəsinə görə iki tipdə qruplaşdırılır.
19 -
Tarazlaşdırılmış inflyasiya -
Tarazlaşdırılmamış inflyasiya Tarazlaşdırılmış inflyasiya təsərrufat subyektləri üçün bir o qədər də qorxulu deyil. Bu tip inflyasiya baş verdiyi zaman sahibkarın istehsal etdiyyi əmtəə və xidmətlərin qiymətlərini mütəmadi olaraq qaldırmaq lazım gəlir. Ümumi şəkildə götürdükdə isə əmtəə qruplarının qiyməti nisbətən sabit qalır. Tarazlaşdırılmamış inflyasiya zamanı isə bazar subyektləri üçün heç də ürəyaçan nəticələrlə məhdudlaşmır. Bu tip inflyasiya zamanı isə, investorların daha çox gəlir əldə etməsi üçün öz kapital ehtiyyatlarını yatıracaqları sahəni tapmaq heç də asan olmur, hətta mümkünsüz olur. İnflyasiyanın qiymətlərin artım tempinə görə üç növü var: -
-
Sürətli inflyasiya(dördnala çapan) -
İfrat inflyasiya(hiper) Mülayim inflyasiya zamanı qiymətlər 10%-dən çox artmır. Bu tip inflyasiya faydalı hesab olunur ki, əksər inkişaf etmiş ölkələrdə inflyasiyanın bu tipi mövcuddur. Bir il ərzində qiymətlərin artım sürəti 10%-dən 20%-ə qədər təşkil edərsə bu inflyasiya sürətli inflyasiya adlanır. Bu tip inflyasiya ölkənin maliyyə-kredit sahəsinə ciddi təsir edərək iqtisadiyyatda gərginliklər yaradır. Bu zaman kağız pul qiymətdən düşür. İnflyasiyanın bu tipi bir sıra ölkələrə o cümlədən, Azərbaycana, Cənubi Asiyaya və Latın Amerikası ölkələrinə öz mənfi təsirini göstərmişdir. Qiymətlərin il ərzində 100%-dən çox artması ifrat inflyasiyanı meydana çıxarır.Pulun alıcılıq qabiliyəti 0-a yaxınlaşır.İfrat inflyasiya zamanı sahibkarlıq,bazar və bank sistemi üçün dağılmaq təhlükəsi yaranır. İnflyasiyanı doğuran səbəblər çox müxtəlifdir. Bu səbəblər həm daxili, həm də xarici səbəblər ola bilər.Daxili səbəblərə ölkədəki qeyri-stabil maliyyə vəziyyəti və hökümətdə bəzi proseslər səbəb ola bilər. Xarici səbəblərə isə xarici ticarət balansının mənfi saldosu və s. səbəb ola bilər. İnfyasiyanı yaradan səbəblərə aşağıda qeyd olunanlar aid edilir:
20 -
Azad rəqabətli bazarın inhisarla əvəz olunması(manopoliyanın mövcudluğu) -
Vergi və pul-kredit sahəsində dövlət tərəfindən yalnış siyasətin aparılması -
İqtisadiyyatın hərbiləşməsi -
Gəlirlərin təkrar(yenidən) bölgüsü -
Əmək haqqının əmək məhsuladarlığına görə daha sürətlə artması -
Pul tədavülü qanununa riayət olunmaması və s. Göründüyü kimi inflyasiya ölkə iqtisadiyyatı üçün təhlükəli sonluqlarla nəticələnə bilər. Dövlət inflyasiyanın qarşısını almaq üçün bir sıra metod və vasitələrdən istifadə edir. Dövlətin antiinflyasiya siyasəti birbaşa və dolayısı metodlar vastəsi ilə həyata kecirilir. Birbaşa metodlara aiddir: -
Dövlətin qiymət tənzimlənməsi -
Dövlət tərəfindən maliyyə siyasətinin həyata keçrilməsi -
Kredit sisteminin təzimlənməsi -
Dövlət tərəfindən müəssisə və təşkilatlarda çalışanların əmək haqqının tənzimlənməsi Dolayısı metoda isə aşağıdakı qeyd olunanlar aid edilir: -
Kommersiya banklarının fəaliyyətlərinin mərkəzi bank tərəfindən tənzimlənməsi -
Mərkəzi bankın ölkənin ümumi maliyyə ehtiyatlarına nəzarət etməsi -
Digər kommersiya banklarının hesablamalarının mərkəzi bank tərəfindən tənzimlənməsi Bütün bunlarla yanaşı pul-kredit siyasətindən də istifadə edilir ki, bu siyasət ölkəni böhranlı vəziyyətdən çıxmağa kömək edərək ölkə iqtisadiyyatının yenidən inkişaf etməsinə köməklik edir.Bu siyasət ölkə iqtisadiyyatının idarə edilməsində istifadə edilən ən qədim metodlardan hesab etmək olar. Dövlət istehsal fəaliyyəti ilə məşğul olan müəssisələrə kömək və ya güzəştli kreditlərlə onların istehsal gücünün artırırılmasında əvəssiz rol oynaya bilər. Yeni müəssisələrin dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsi, bir sıra maliyyə təşkilatları tərəfindən kreditlərin verilməsi bu tip müəssisələrin inkişafına köməklik edir. Sahibkarlara kömək fondu vəsaitləri hesabına 100-lərlə sahibkarın maliyyə çatışmazlığını təmin edərək onların istehsal gücünün
21 artması eyni zamanda dövlət iqtisadiyyatının inkişaf etməsinə köməklik göstərir. Bazar iqtisadiyyatı dövlət tərəfindən tənzimlənməyə ən çox ehtiyacı olan sahələrdən biri maliyyə bazarıdır. Əgər dövlət maliyyə bazarına müdaxilə etməsə və ya tənzimləmə siyasətini yeritməsə, onda cəmiyyət üçün heç də xoş olmayan hallar ortaya çıxa bilər. Dövlətin tənzimləmə siyasəti bir sıra dövlət idarələri tərəfindən həyata keçirilir. Dövlətin tənzimləmə siyasəti aşağıdakı məsələlərin həlli üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. -
-
Maliyyə vasitəçilərinin sığortalanması və maliyyə sabitliyinin təmin edilməsi; -
Dövlət tərəfindən həyata keçirilən pul-kredit siyasətinə nəzarətin yaxşılaşdırılması. Biznes fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki və ya hüquqi şəxslərin bir sıra iqtisadi ünsürlərlə yanaşı informasiya ehtiyyatlarının da olması onlar üçün çox vacib bir məsələdir. Düzgün informasiya olmasa investorlar öz investisiyalarını yalnış sahəyə yönəldərlər ki, bu da onların səmərə əldə etməsinə maneçilik yaradar. Ona görə də dövlətin maliyyə bazarını tənzimləməsi nəticəsində investorlara düzgün informasiyaların çoxalmasına şərait yaranması onların fəaliyyəti üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əks təqdirdə onların şübhəli informasiyalar əsasında qəbul etdikləri qərarların səmərəsi şübhə doğuracaqdır. Maliyyə bazarının tənzimlənməsində dövlətlə yanaşı bir sıra maliyyə nəzarəti orqanları da tənzimlənmədə iştirak edirlər. Dövlət onları lisenziyalaşdıraraq və fəaliyyətlərini vaxtaşırı yoxlayaraq qəfildən ortaya çıxan mənfi xarakterli halların qarşısını alır. Misal üçün ABŞ-ın maliyyə bazarının tənzimləmə orqanlarına; -
Qiymətli kağızlar və birjalar üzrə komisya; -
Pul tədavülünün baş nəzarətçisi; -
Ştat səviyyəli banklar və sığorta komisyaları; -
Milli kredit ittifaqları admistrasiyası; -
Depozitlərin sığortalanması üzrə federal korporasiya və s. orqanlar aiddir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, keçid iqtisadiyyatını yaşayan ölkələrdə bu tip 22 tənzimləyici orqanlar yoxdur.Buda öz təsirini mənfi tərəfdən biruzə verir. Çox vaxt keçid dövrü yaşayan ölkələrdə əmanətlərin qaytarılmasında, əmanətlərin tam olaraq sığortalanmasında bir sıra problemlər ortaya çıxır. Bunu yerli nəzarət orqanlarının olmaması ilə yaxud zəif fəaliyyəti ilə əlaqələndirmək olar. Müasir şəraitdə ölkəmiz üçün kiçik müəssisələr öz fəaliyyətləri ilə iqtisadiyyatın sağlamlaşdırılmasında o qədərdə yüksək fəaliyyət göstərmirlər. Keçmiş Sovet dövlətinə daxil olan ölkələrdəki müəssisə və təşkilatlar müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərmirdilər. Onlar bir-birləri ilə əlaqəli fəaliyyət göstərərək iqtisadiyyatın inkişafına təkan verən əsas qüvvələrdən hesab edilirdilər. Kiçik müəssisələrin inkişafına təsir edən amillərdən biri də qeyd etdiyimiz kimi kreditləşmədir. Çox vaxt isə kreditlər girovlar və ya təminat məktubları vasitəsi ilə verilir.Yeni fəaliyyətə başlayan kiçik müəssisələrisə çox vaxt bu məktubları təmin edə bilmir. Hazırki dövürdə xüsusən kiçik müəssisələrə xidmət edən banklar istisnalıq təşkil edir. Bu baxımda kiçik müəssisələr maliyyə baxımından daha çətin vəziyyətdədirlər. Dünya təcrübəsində isə inkişaf etmiş ölkələr xüsusi ilə Qərbi Avropa və ABŞ da kiçik və orta müəssisə, firma və təşkilatlar üçün xüsusi kredit strukturları fəaliyyət göstərir ki, bunlar da maliyyə-kredit yardımı vasitəsi ilə bu tip müəssisələrə köməklik göstərirlər. Lazımı maliyyə ehtiyyatları olan müəssisə isə daim inkişaf haqqında düşünür və öz rəqibləri ilə necə rəqabət apara biləcəyini fikirləşir. Bu iqtisadiyyatın inkişafının əyani nümunəsidir. Hazırda qərb ölkələrinə inteqrasiya edən ölkəmiz üçün də bu sahənin inkişaf etdirilməsi diqqət mərkəzindədir. Ümumiyyətlə beynəlxalq təcrübələr göstərir ki,dövlət sahibkarlığın formalaşması üçün aşağıda qeyd edilən funksiyaları həyata keçirməlidir: -
formalaşmasına imkan yaratmaq və onlar üçün əlverişli mühit formalaşdırmalıdır. -
Mülkiyyətin dövlətsizləşdirilməsinə, elmi-texniki yeniliklərin naliyyətlərinin,texnika və texnologiyanın fasiləsiz yeniləşməsi mühitinin yaradılması. -
Yeni sahibkarlığın yaradılması üçün məqsədəuyğun istiqamətlərin verilməsi və həmçinin əmtəə və xidmətlər təklifinin sabit artımını təmin etmək. |