O’zbekistonda arxeologiya. Madrimov Sh
Yüklə 471,74 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.1. Arxeologiyani XVIII asr oxiri XIX asrdagi rivoji……………..32-36 2.2. Rossiyada arxeologiya fanining paydo bwlishi…………………36-42 2.3. Đ
- 3.3. Yah’yo G’ulomovning izdoshlari………………………………..59-80 Xulosa…………………………………………………………………..81-87 Ilova Foydalanilgan adabiyotlar rwyxati
|
MUNDARIJA. 3 Kirish………………………………………………………………….....3-22 Bop I. 1.1. Arxeologiya fanining Evropada paydo bwlishi tarixidan…….23-29 1.2. Gerkulanum va Pompeyning arxeologik qazish uslublarini tushunishida manba ekanligi……………………………………………………...30-32 Bop II. 2.1. Arxeologiyani XVIII asr oxiri XIX asrdagi rivoji……………..32-36 2.2. Rossiyada arxeologiya fanining paydo bwlishi…………………36-42 2.3. Đ btidoiy arxeologiyaning paydo bwlishi………………………….42-47 Bop.III. 3.1. O’zbekistonda arxeologiya fanini paydo bwlishi va rivojlanishining bosqichlari……………………………………………………………..47-51. 3.2. O’zbekistonda arxeologiya fanini vujudga kelishida Ya.G’.G’ulomovning roli……………………………………………………………………...51-59 3.3. Yah’yo G’ulomovning izdoshlari………………………………..59-80 Xulosa…………………………………………………………………..81-87 Ilova Foydalanilgan adabiyotlar rwyxati 4 Kirish O`zbekiston mustaqillika erishgandan keyin, jamiyat h’ayotining barcha soh’alarida, jumladan ijtimoiy fanlarda xam tub o’zgarishlarga asos solindi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Đ .A.Karimovning mamlakat tarixchi olimlari bilan uchrashuvidan so’ng O’zbekiston davlatchiligi tarixini o’rganishga yondashuv o’zgardi 1 .davlatimiz tomonidan tarix faniga bo`lgan e`tabor juda ham yuqori darajada bo`lmoqda. Prezidentimiz Islom Karimov o`zining juda ham ko`plab chiqishlarida, ayniqsa tarixchi olimlar bilan uchrashuvlarida xalqimiz tarixini chuqur va haqqoniy o`rganishni va shu bilan birga o`sha unutilayozgan tarixni xalqimizga qaytarib berishni talab qildilar. Ma`lumki, arxeologiya fani ham tarix fani tarkibiga kiradi. Eng dastlabki tarixchilardan biri «tarixni otasi» degan nomga sazovor bo`lgan Gerodot «tarix fanining maqsadi – insoniyat jamiyatini rivojlanishini, o`tmishini o`rganish va uni saqlashdan iboratdir» deb aytgan edi. Xuddi shunday vazifa arxeologiya fani oldida ham turadi. Agarda tarix fani o`zining tadqiqotlarida asosiy e`tiborni yozma manbalarni o`rganishga qaratsa, arxeologiya fani esa, o`zining tadqiqotlarida xalqimizdan qolgan moddiy ashyolarni o`rganishga qaratadi. Demak, tarix fanining ham, arxeologiya fanining ham maqsadi insoniyat tarixini o`rganishdir. Ammo har ikki fan ham o`zining o`rganish manbasi qilib mutlaqo boshqa-boshqa narsalarga suyanadi. Insoniyat tarixi eng dastlabki odamning eng oddiy tosh qurolini yasagan davridan boshlanadi. Ya`ni eng qadimgi maymunsimon odamning tarixi eng dastlabki toshga juda ham oddiy usulda ishlov bergan paytidan boshlanadi. Bu dastlabki maymunsimon odamlarining oz bo`lsa-da ishlov bergan qurollari shu darajada qo`pol edi-ki, o`sha tosh qurolini soy bo`ylaridagi bir tomoni uchgan oddiy toshdan farqi yo`q edi. Afrikaning Olduvay darasidan topilgan tosh qurollari xudi shunday shaklda edi. Shuning uchun bunday tosh qurollarni ko`rgan arxeologlar ularni eolitlar deb aytishdi. Xuddi shunday uchlarga ishlov bergan maymunsimon odamning juda ham uzoq davom etgan tarixining boshlanish nuqtasi ham aynan shu dastlabki yasalgan tosh kurolidan boshlangan edi. Olduvay 1 O’z.R.FA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish twg’risidagi Vazirlar Mah’kamasining qarori, Xalq swzi. 1998, 29 iyul 5 darasidan topilgan odam qoldiqlari va yuqoridagi tosh qurollarni yoshi o`rtacha 1 mln. 500 ming yil va hatto ayrimlari 2 mln. yillar bilan davrlanmoqda. Demak, ilk odam paydo bo`lgan davrdan dastlabki yozuvni paydo bo`lgan davriga qadar bo`lgan tarixni to`liq arxeologiya fani o`rganadi. Yozma manbalar ham, ayniqsa yozuvni dastlabki bosqichlarida tarixni hamma jabhalarini to`liq qamrab ololmaydi. Qadimgi davr, antik davr va hatto o`rta asrlar tarixi va madaniyati ham arxeologik bilimlar asosida o`rganiladi. Shuning uchun arxeologiya fani xizmat qilishi mumkin bo`lgan juda katta davr, hatto so`nggi o`rta asrlargacha bo`lgan davrning hammasi arxeologiya fanining yordamiga muhtojdir. Tarix fanini asosiy manbasi manbashunoslik bo`lganligi uchun asosiy o`rganiladigan ob`yekt ma`lum bir xonada amalga oshadi. Arxeologik tadqiqotlarni olib borish jaryonida esa bu ish ikki bosqichga bo`linadi. Birinchi bosqichda dala tadqiqotlari darajasida amalga oshsa, ikkinchi bosqich esa laboratoriya va kabinetda bajariladi. Birinchi bosqichda dala sharoitida ma`lumot to`planadi, topilgan ma`lumotlar tanqidiy nuktai nazardan tekshirib ko`riladi, boshqa shunday ma`lumotlar bilan taqqoslanadi. Dala tadqiqotlari tugagandan keyin bu materiallar laboratoriya sharoitida yuviladi, ta`mirlanadi, suratga olish, chizish, kimyoviy yoki fizik xususiyatlarini o`rganish uchun analizlar qilinishi mumkin. Dala ishlari va asosiy laboratoriya ishlari tugagandan keyin kabinet ishlari boshlanadi. Bu davrda barcha topilgan topilmalar tarix yoki madaniyatni o`rganadigan manba sifatida qaraladi. Bu jarayonda shu manbani haqqoniyligi tekshirib ko`riladi, uni qo`shni hududlardagi, yoki uzoqroq joylardagi shunga o`xshagan manbalar bilan qiyosiy taqqoslanadi. Xullas, arxeologik manbadan uzoq, yoki yaqin o`tmishimizni o`rganish uchun muhim material sifatida foydalanish mumkin. Demak, arxeologik tadqiqotlar faqat o`zining dala bosqichi bilan tugab qolmaydi. Dala arxeologiyasi – bu ochiq osmon ostida joylashgan arxeologik obidalarni ilimiy o`rganishning yig`indisidan iboratdir. Bu arxeologik obidalar yerning turli qismlarida bo`lishi, ya`ni tog`li xududlarda, sahro, yoki dashtda, o`rmonda yoki suvning bo`yida, hatto dengizning ostida ham bo`lishi mumkin. 6 Har qanday arxeologik obidani qazish arxeologdan yuksak istedodni talab qiladi. Arxeolog biron-bir uyni qaziyotgan bo`lsa, o`sha uyni o`z davrida usta qanday qilib qurgan bo`lishi mumkinligini tasavvur qila olgan taqdirdagina o`sha obidani to`g`ri qazishi mumkin. Aks holda, o`sha obidani qazish jarayonida unga juda kata ziyon yetkazib qo`yishi mumkin. Arxeolog faqatgina o`sha qazilayotgan uynigina emas, balki o`sha barcha arxeologik ob`yektni strukturasi, vazifasini tushunmay turib, uni tarixshunoslik nuqtai-nazaridan talqin qila olmasligini yaxshi bilishi kerak. Bunday talqin qilish imkoniyatining juda ko`p qismi dala sharoitida hal qilinishi, o`sha dala sharoitida arxeolog manbani juda yaxshi tushunib olishi kerak bo`ladi. Chunki o`sha obidani, o`sha tarixni o`rganish dala sharoitida boshlangan bo`ladi. Shuning uchun arxeolog juda ko`p hollarda bir necha martadan dalaga qaytib, manbani qayta-qayta ko`rishiga, uni tekshirishiga to`g`ri keladi. Shunday qilib, arxeologik tadqiqatning asosiy maqsadi tarixni o`rganishdir. Arxeologik obidani, arxeologiya fanini, ayniqsa uni qazish usullarini bilmay turib to`g`ri tarixiy xulosa chiqarib bo`lmaydi. Shunigdek tarixiy voqea va hodisalarni bilmay turib ham arxeologik obidani to`g`ri qazish, ayniqsa uni to`g`ri talqin qilish mumkin emas. Bu har ikki jarayon bir-biri bilan uzviy bog`likdir. Arxeologiya fani dunyo miqyosida katta tarixiy taqdirga ega, o`z shakllanish va taraqqiyotining uzoq yo`lini bosib o`tgan ijtimoiy gumanitar fan sohasidan biridir. Manbalardan ma`lumki, insoniyat antik davrdayoq qadim o`tmish tarixga, moddiy madaniyat va san`at namunalarini o`rganishga qiziqa boshlagan (Fukidid, Pavsoniy, Pliniy...). Yunon faylasufi Platon (Aflotun) o`z asarida «arxeologiya» atamasini mil. avv. IV asrdayoq «qadimgi davrlarda o`tgan voqealar» ma`nosida ishlatgan. Miloddan avvalgi VI asrda Vavilon hukmdori Nabonidning qadimgi joylarda qazishlar o`tkazgani, Qadimgi Rimda ham muntazam qidiruv qazishmalari olib borilgani haqida ma`lumotlar mavjud. Demak, arxeologiya fan sifatida shakllanish jihatidan boshqa sohalarga nisbatan ancha yosh bo`lsada, uning muqaddima ildizlari uzoq tarixiy davrlarga borib taqaladi. Qadimgi tarix va san`at namunalariga bo`lgan qiziqish o`rta asrlarda bir qadar pasaygan. Lekin XIV-XVI asrlardagi evropa «Uyg`onish davri»da ko`hna osori-atiqalar va antik davr madaniyati, ayniqsa, tasviriy san`atiga bo`lgan qiziqish qaytadan 7 kuchaygan. «Uyg`onish davri» haykaltaroshlari, rassomlari uzoq antik davrda o`tgan hamkasblari ijodi ta`sirida va hatto ularga takdid qilgan holda o`z asarlarini yarata boshlaganlar. Natijada, o`sha davr jamiyatining muayyan tabaqasi, aslzodalar orasida qadimgi dunyo, ayniqsa antik davrga oid asl nusxa osori -atiqalarni to`plash, keng miqyosda «kollektsiyachilik» ishlarini yo`lga qo`yish odat tusiga kirgan. Bu holat o`z navbatida, XVII asrda rejasiz asosda, xazina qidirish ilinjida ko`p sonli qazuv ishlarini o`tkazila boshlashga va katta miqdordagi arxeologiya yodgorliklarini yo`q bo`lib ketishiga sabab bo`lgan. G`arbiy evropada kechgan jarayonlar singari Rossiyada ham ko`hna ashyolarga bo`lgan qiziqish ancha erta XVII asrdan boshlangan. XVIII asrning ikkinchi yarmiga kelib Rossiya dvoryanlari o`rtasida antik davrning san`at asarlari va umuman moddiy madaniyati namunalariga bo`lgan ehtiyoj juda kuchayib ketgan. Shu sababli, skif mozorqo`rg`onlari, Qrim yarim orolidaga qadimgi yunon polis - shaharlari, Bosfor podshohligiga karashli ko`hna yodgorliklar ayovsiz ravishda qazib ochila boshlagan. Bu davr «arxeologiyasi», asosan qimmatbaho metallardan ishlangan ashyolar, mumtoz san`at namunalarini qo`lga kiritishni maqsad qilib olgan. Sababi, bunday osori - atiqalarni bozori chaqqon bo`lib, ularni evropa mamlakatlaridagi auktsionlarda, muzeylar va shaxsiy kolektsionerlarga yaxshi narxlarda sotish mumkin edi. Eng achinarlisi, asosiy maqsadi moddiy manfaat ko`rish bo`lgan ushbu «tadqiqot»larning na ilmiy, na uslubiy jihatlariga e`tibor berilgan. Ma`lumotlarga ko`ra, XIX asr o`rtalarida birgina graf A.S.Uvarov tomonidan qisqa muddat ichida yuzlab mozorqo`rg`onlar qazib ochilgan va undagi moddiy madaniyat namunalari talon-taroj qidingan. Bu paytda, yuqorida ta`kidlanganidek, qazuv-qidiruv ishlari bilan asosan, boy-badavlat, aslzoda odamlar shug`ullangan va haqli tarzda mazkur davr izlanishlari «dvoryanlar arxeologiyasi» nomi bilan tarixga kirgan. Ma`lumki, bu davrlarda, ya`ni XVIII asrning oxiri XIX asrning birinchi yarmida Turkistonda qadimgi joylarda, ko`hna makonlarda, qazuv ishlari olib borish odat tusiga kirmagan. Bu holatni mahalliy aholining ma`naviy, ruhoniy dunyoqarashi bilan izohlash mumkin. Zero, o`lkaning ruhoniy hayotida ustuvor bo`lgan islom ahkomlari, shariat qoidalari bo`yicha ko`hna joylar, muqaddas qadamjoylar, qadimiy qabristonlar va makonlar o`rnini qazish, marhumlar ruhini bezovta qilish «gunohi kabir» hisoblangan. Lekin ushbu fikrlar o`sha zamonlarda Turkiston o`lkasi aholisida o`z o`tmish 8 tarixiga, qadimiy ajdodlardan qolgan moddiy madaniyat namunalariga qiziqish, ular haqida muayyan bilim, ilmiy tushunchalar batamom bo`lmagan degan g`ayri ilmiy ma`noni bermaydi. Binobarin, Turkiston o`lkasi podsho Rossiyasi qo`shinlari tomonidan istilo qilinib undagi mavjud uchta xonlik vassal davlatlarga aylantirilgandan so`ng, XIX asrning 70-yillaridan boshlab o`lka xalqlarining o`tmish tarixi va madaniyatini faol tarzda o`rganishga kirishgan rus mutaxassislari, ushbu tadqiqotlarning muvaffaqiyatli amalga oshishi uchun mahalliy aholining peshqadam ziyolilari, ilg`or fikrlovchi ulamolari bilan hamkorlik aloqalarini o`rnatganlari haqida aniq ma`lumotlar mavjud. O`sha davrlarda Rossiya ijtimoiy gumanitar fanining darg`alari hisoblangan N.I.Veselovskiy, V.V.Bartol`d, e.F.Kal`, A.N.Samoylovich va ko`plab boshqa taniqli olimlar o`zlarining Turkiston bo`yicha o`tkazgan tadqiqotlarida mahalliy o`lkashunoslar, kollektsionerlar va qadimiyat havaskorlaridan katta amaliy ko`rsatmalar, qimmatli yo`l- yo`riq, maslahatlar olganliklarini, o`z xotira va hatto ilmiy asarlarida bot-bot ta`kidlaganlar. Samarqandlik hattot, musavvir Mirzo Qosimov «yuz yuzining sayqali» bo`lgan shahardagi mavjud mahobatli me`moriy yodgorliklarning «naqshi - nigori»dan mahorat bilan nusxa olish va ularni to`plash bilan mashg`ul bo`lgan. Shuningdek, u Jizzax yaqinidagi Ilon o`tti darasi qoyasiga Mirzo Ulug`bek va Abdullaxon II tomonidan bitilgan tarixiy tosh lavhadan ham nusxa ko`chirgan. Mirzo Qosimov o`zining yuqorida ta`kidlangan suratlar to`plami bilan 1886 yilda Toshkentda o`tkazilgan Turkistonning hunarmandchilik va sanoati ko`rgazmasida qatnashgan va maxsus mukofotga sazovor bo`lgan [Sadıkova, 1975. 45 s . ] 2 Toshkentlik savdogar Akram Asqarov o`zining ko`p sonli, turli davrlarga oid qadimiy ashyolar kollektsiyasi bilan shuhrat qozongan. U N.I.Veselovskiy rahbarligida Turkistonda o`tkazilgan qazuv-qidiruv tadqiqotlarida bir necha marta qatnashgan. N.I.Veselovskiyning ta`rifiga ko`ra, Akram Asqarov, ayniqsa qadimgi tangalarni yig`ishda katta tajribaga ega bo`lgan, u aksariyat hollarda tangalardagi yozuvni bexato o`qigan, zarb qilingan shahri va sanasini to`g`ri aniqlagan. Akram Asqarov kollektsiyasi o`z davri uchun nafaqat katta ilmiy qimmatga ega, balki uning kollektsiyachilik sa`y - harakatining o`zi o`sha davr uchun Turkiston ziyolilari faoliyatidagi nodir hodisa hisoblangan. 2 Sadıkova N Muzeynoe delo v Uzbekistane. Tashkent, Fan, 1975. 9 Turkistonga ilmiy maqsadda kelgan taniqli olimlar birinchi navbatda o`z ishlarini Akram Asqarov kollektsiyasi bilan tanishishdan boshlashar edi. U o`sha paytda Turkistonda endi kurtak otayotgan arxeologiya fanining faol ishtirokchisi, tashkilotchisi va ijrochilaridan biri bo`lib shakllangan. Ma`lumotlarga qaraganda, taniqli rus sharqshunosi, arxeolog olim, prof. N.I.Veselovskiy (1848-1918) Turkistonga qilgan dastlabki ilmiy safari paytida, taqdir uni Akram Asqarov bilan uchrashtiradi. Afrosiyob va uning atrofidagi yodgorliklar, Buxoro, Sirdaryo, Farg`ona viloyatlaridagi tarixiy obidalarni o`rganishda Akram Asqarov unga katta yordam beradi. Akram Asqarovning mahalliy aholi bilan tezda til topishishi, ko`hna yodgorliklar haqidagi bilimi, ayniqsa arxeologiyaga oid asosiy, tayanch yodgorliklarning joylashgan o`rnini aniq topib berishi N.I.Veselovskiy tadqiqotlari muvaffaqiyatining garovi bo`lib xizmat qiladi va u qazuv tadqiqotlari jarayonida haqli tarzda mashhur olimning o`ng qo`liga aylanadi. Akram Asqarovni nafaqat ko`hna osori-atiqalar yig`uvchi kollektsioner, balki birinchi o`zbek havaskor arxeologi sifatida ham e`tirof etish mumkin. Bu borada N.I.Veselovskiyning Akram Asqarovni Turkiston arxeologiyasi rivojiga qo`shgan hissasini taqdirlash xaqidagi «Rus Arxeologiya jamiyati» komissiyasiga yozgan taqdimnoma xati diqqatga sazovordir. Taqdimnomada muallif Akram Asqarovning kollektsiyachilik va arxeologik qazuv ishlarda ko`rsatgan faoliyatini yuqori baholab quyidagilarni yozadi: «Turkiston o`lkasida qadimgi ashyolar bilan savdo qiluvchilar ko`plab uchraydi, rus kollektsiyachilari ham aksariyat hollarda bunday savdodan faqat foyda ko`rish maqsadida ish olib boradilar. Lekin Akram Asqarov arxeologiya bilan faol tarzda qiziqsada, undan moddiy foyda ko`rishni o`ylamaydi, aksincha arxeologiyaning rivoji uchun o`z hisobidan haq to`laydi... Sirdaryo, Farg`ona viloyatlari va Buxoro amirligiga uyushtirgan arxeologik safarlarimda shaxsan men uchun u juda katta xizmat qildi, uning yordamisiz ko`p narsani bilmas va muvaffaqiyatga erishmas edim» [Lunin, 1964, 231- 232 s] 3 . 1887 yilda «Rus Arxeologiya jamiyati» Akram Asqarovni «Arxeologiya rivojiga qo`shgan xissasi uchun» kichik kumush medal bilan mukofotlaydi. O`sha davr matbuotining bergan xabariga ko`ra, u «o`z davrida turkistonliklardan chiqqan mashhur, nodir arxeologik buyumlar yig`uvchi va Parijdagi ilmiy arxeologiya jamiyatining 3 Lunin B.V. O numizmaticheskoy kollektsii uzbekskogo sobiratelya drevnostey Akrama Askarova (po arxivnım dannım) // Đ MKU. Vıp. 5. Tashkent, Fan, 1964. 10 a`zosi edi»[«Turkestanskie vedomosti», 1912, № 46] . 4 Akram Asqarov vafoti arafasida (vafoti 1891 y.) o`z kollektsiyasini davlatga topshirishni va davlat odamlari sa`y - harakati tufayli ilm-fanga xizmat qilishini ta`minlashni vasiyat qilgan. Ushbu vasiyatga ko`ra, uning kollektsiyasidan 504 ta tanga, jumladan, 5 ta oltin, 321 ta kumush, 178 ta mis tanga Turkiston general-gubernatori A.B.Vrevskiyning shaxsan ko`rsatmasi bilan Imperator Ermitaj muzeyiga topshirilgan 5 [Lunin, 1964,233-246 s]. Turkiston o`lkasi qadim tarixi va madaniyati o`rganilishining yana bir jonkuyari, samarqandlik o`zbek, taniqli kollektsiyasi va o`lkashunos Mirza Abdulla Buxoriy, aslida ikkinchi gil`diyali savdogar bo`lib, o`z davrining ilg`or fikrlovchi ziyolilaridan edi. U uzoq yillar davomida qadimgi ashyolarni yig`ish va ularni o`rganish bilan shug`ullangan. 1880 yillarda o`lka arxeologiyasi bilan shug`ullanishni boshlagan N.I.Veselovskiy Mirza Abdulla bilan aloqa bog`lagan, hamkorlik ishlarini boshlagan, kollektsiyasini ko`zdan kechirib, undan 1202 ta qadimiy ashyo, xususan, 11 ta oltin, 77 ta kumush, 951 ta mis tanga, 18 ta muhr, 6 ta odam va hayvonlarning tosh haykalchasi va boshqa namunalarni olgan. Mirza Abdulla Buxoriy keyingi davrdagi o`z faoliyati tufayli oddiy qadimgi ashyolar yig`uvchisidan mahalliy o`lkashunos, numizmat va havaskor arxeolog darajasiga o`sib chiqqan. Ushbu fikrlarning to`g`riligini uning «Rus Arxeologiya jamiyati» komissiyasiga yozgan xatidagi «barcha faoliyati fan va jamiyat foydasi, mahalliy aholida qadimgi osori-atiqalar haqida muayyan bilim va tushunchalar hosil qilish uchun bag`ishlangani» haqidagi ma`lumotdan ham bilsa bo`ladi 6 [Muminov, 1957, 116s]. Rossiyadagi oktyabr` davlat to`ntarishigacha bo`lgan davr O`rta Osiyo arxeologiyasini o`rganishda mahalliy ziyolilar vakillarining ham xizmatlari e`tiborga sazovor bo`lgan. Turkiston xalqlari qadimiyatini o`rganish havaskorlaridan yana biri samarqandlik hattot Mulla Qozi ibn Mulla Abdurashid o`g`li Abu Said Mahsum edi. Samarqanddagi Shayboniyxon madrasasida mudarris bo`lib faoliyat ko`rsatgan bu ulamo haqida N.I.Veselovskiy - «Mirza Abu Said Mahsum timsolida Samarqandning eng o`qimishli, musulmon adabiyoti bilimdonlaridan biri bilan tanishishga musharraf 4 «Turkestanskie vedomosti», 1912, № 46. 5 Lunin B.V. O numizmaticheskoy kollektsii uzbekskogo sobiratelya drevnostey Akrama Askarova (po arxivnım dannım) // Đ MKU. Vıp. 5. Tashkent, Fan, 1964. 6 Muminov Đ .M. Đ z istorii razvitiya obshestvenno-filosofskoy misli v Uzbekistane kontsa XIX - nachala XX vv. Tashkent, Gosizdat, 1957. 11 bo`ldik»- deb e`tirof etgan edi 7 [Lunin, 1966, 177 s]. Mashhur sharqshunos olim V.V.Bartol`d ham Abu Said Mahsum bilan shaxsan tanish bo`lgan va undan Sulton Shohruh Mirzo zamonidan Shayboniylarning so`nggi vakillari hukmronligiga qadar davrga tegishli turli yorliqlar, hujjatlar, vaqfnomalarni olgan 8 [Bartol`d, 1904, 219 s]. Hattotlik san`atini mukammal egallagan Abu Said Mahsum Samarqanddagi me`moriy obidalar, xususan Go`ri-Amir va Shohi-Zinda maqbaralari qabrtoshlari yozuvlaridan ustalik bilan nusxa ko`chirgan. Uning ko`chirgan nusxalaridan N.I.Veselovskiy, V.A.Krachkovskaya, A.A.Semyonov kabi taniqli sharqshunoslar o`z ilmiy tadqiqotlarida keng foydalanishgan 9 (Lunin, 1969, 178-180 s). XX asrning birinchi o`n yilligi oxirlarida V.L.Vyatkin rahbarligida Ulug`bek rasadxonasi qoldiqlarini topish maqsadida o`tkazilgan qidiruv-qazuv ishlari katta muvaffaqiyatga erishadi. V.A.Shishkin ta`rifi bilan aytganda,... «qazuv ishlari O`rta Osiyo xalqlari madaniyatining durdona yodgorliklaridan biri, dunyo miqyosidagi kashfiyot, rus va chet el ilmiy nashrlarida katta munozara va muhokamalarga sabab bo`lgan Ulug`bek rasadxonasining ochilishi bilan nihoyalanadi» 10 [Shishkin, 1953. 5 s]. Ma`lumotlarga qaraganda, dunyo miqyosida shov-shuvga sabab bo`lgan ushbu kashfiyotni ochilishida Abu Said Mahsumni ham xizmatlari katta bo`lgan. O`tgan asrlarda bitilgan vaqf hujjatlarini sinchiklab o`rgangan, undagi ma`lumotlarni og`zaki holda, avloddan - avlodga o`tib kelayotgan etnografik ma`lumotlar, afsonalar bilan solishtirgan, tasodifiy topilmalar qayd etilgan joylarni hisobga olgan Abu Said Mahsum V.L.Vyatkinga rasadxona joylashgan tepalikni aniq ko`rsatib bergan. Abu Said Mahsumning Turkiston o`lkasi arxeologiyasi va sharqshunosligi rivojiga qo`shgan hissasi rus olimlari tomonidan ro`yi - rost tan olingan va taqdirlangan. 1909- yilda O`rta va Sharqiy Osiyoni o`rganish komiteti uni rasadxona ochilishiga munosib hissa ko`shgan, V.L.Vyatkinning faol yordamchisi sifatida 100 rubl` pul mukofoti bilan taqdirlaydi. Abu Saidni mukofotlash to`g`risida V.V.Bartol`d yozgan tavsiyanomada... «V.L.Vyatkin bergan ma`lumotga qaraganda, Ulug`bek rasadxonasi o`rnini aniqlashda va uni qazib ochishda Abu Saidni fikrlari va ko`rsatgan amaliy yordami g`oyat 7 Lunin B.V. Samarkandskiy lyubitel drevnostey i kalligraf Abu Said Maxzum // Đ MKU. Vıp. 7. Tashkent, Fan, 1966. 8 Bartold V.V. Otchet o komandirovke v Turkestan // ZVORAO. T.XV, S. Pb., 1904. 9 Lunin B.V. O numizmaticheskoy kollektsii uzbekskogo sobiratelya drevnostey Akrama Askarova (po arxivnım dannım) // Đ MKU. Vıp. 5. Tashkent, Fan, 1964. 10 Shishkin V.A. Observatoriya Ulugbeka i eyo issledovanie // Trudı Đ nstituta istorii i arxeologii AN UzSSR. T. 5. Tashkent, 1953 12 qimmatli bo`lgan» degan satrlar mavjud 11 [Lunin, 1967, 182 s]. Darvoqe, Abu Said Mahsumning yuqorida bayon qilingan faoliyatini, shuningdek, Abu Tohirxoja Samarqandiy qalamiga mansub «Samariya» asarini 1899 yil V.L.Vyatkin tomonidan rus tilida, 1904 yil N.I.Veselovskiy tomonidan forsiyda nashrdan chiqarilishidagi katta xizmatlari e`tiborga olinsa, rus hukumati uning ilmiy va tashkilotchilik faoliyatini ancha kamtarona baholagan deb e`tirof etish mumkin. Lekin ta`kidlash joizki, arxeologiya rivojiga ko`shgan munosib hissasi uchun kichik kumush medal` bilan mukofotlangan toshkentlik havaskor arxeolog Akram Asqarovdan so`ng (1887 y.), bu Turkiston arxeologiyasi tarixidagi navbatdagi quvonchli voqea edi. Abu Said Mahsum Ulug`bek rasadxonasi ochilganidan so`ng, biroz vaqt o`tib, 1910 yilda vafot etadi. Og`ir xastalikka uchragan Maxsum umrining so`nggi kunlariga qadar Afrosiyobda V.L.Vyatkin o`tkazayotgan qazishma ishlari joyiga borib turgan. Bu davrda Yettisuv viloyatida yana bir havaskor mahalliy arxeolog Turdi Mirg`iyozov ham qazishmalar o`tkazgan, u o`n olti yil mobaynida qadimiy arxeologik ashyolarni to`plash bilan shug`ullangan. O`zbekiston Davlat Markaziy arxiv fondida uning arxeolog A.A.Divaevga yozgan rasmiy xati saqlanib qolgan. Ushbu xatda u To`qmoq tumani atrofida saqlanib qolgan qadimgi irrigatsiya tarmoqlari va ko`hna shahar xarobalari, unda o`zi boshchiligida o`tkazilgan qazuv ishlari, antiqa topilmalar haqida xabar beradi. Turdi Mirg`iyozov katta achinish bilan mazkur ko`hna shahar imoratlari va minoralari g`ishtlari mahalliy aholi tomonidan ayovsiz ravishda tashib ketilayotganini qayd etadi. - «Biz bu haqida Verniyga uchta telegramma jo`natdik, lekin hech qanday javob olmadik. Yana uch yil o`tkandan so`ng mazkur noyob minoradan hech vaqo qolmaydi. Qisqa qilib aytganda, Turkiston arxeologlari bu erdagi ko`hna yodgorliklarni o`z nazoratlariga olmas ekanlar, fan va tarix uchun zarur bo`lgan obidalarning barchasi yo`q bo`lib ketadi, kelgusi avlodlar esa buning uchun bizni la`natlaydilar» - deb yozadi Turdi Mirg`iyozov[Sadıkova, 1975,51-52 s]. 12 Yuqoridagi ma`lumotlardan ko`rinib turibdiki, XIX asrning so`ngi choragida boshlangan Turkiston arxeologiyasini o`rganish ishlarida mahalliy ziyolilar vakillari ham qatnashib, muayyan malaka va tajribalarni to`play boshlashgan. 11 Lunin B.V. Samarkandskiy lyubitel drevnostey i kalligraf Abu Said Maxzum // Đ MKU. Vıp. 7. Tashkent, Fan, 1966. 12 Sadıkova N Muzeynoe delo v Uzbekistane. Tashkent, Fan, 1975. 13 Xolislik nuqtai - nazardan qayd etish lozimki, 1895 yidda Toshkentda V.V.Bartol`d tashabbusi bilan tashkil etilgan Turkiston Arxeologiyasi havaskorlari to`garagi ham o`lka qadimshunosligini o`rganishga muayyan hissa qo`shgan ilmiy - jamoatchilik tashkiloti sifatida tarixda kolgan. Amalda 1917 yilgacha faoliyat ko`rsatgan to`garakning asosiy vazifasi Turkiston o`lkasidagi qadimiy yodgorliklar, sharq qo`lyozmalari, tarix, adabiyot, tabobatga oid nodir kitoblar, numizmatika va etnografiyaga oid topilma va kollektsiyalarni kayd qilish, hisobga olish va o`rganishdan iborat edi. Ma`lumki, Turkiston xalqlari qadim tarixini o`rganish bilan dastlab o`z davrining taniqli sharqshunoslari, qadimshunoslari V.V.Bartol`d, N.I.Veselovskiy, M.S.Andreev, A.A.Divaev, N.S.Likoshin, N.G.Mallitskiy, N.P.Ostroumov, V.L.Vyatkin, A.A.Semyonov kabi atoqli olimlar shug`ullanganlar va ularning aksariyati to`garakka a`zo bo`lganlar. To`garak a`zolari tomonidan Turkiston o`lkasi tarixi, ma`muriy tuzumi bo`yicha o`rta asr sharq qo`lyozma manbalari, mahalliy xalq afsonalari, maqollari, matallari, urf-odat va folkolorga oid materiallar to`planib o`rganishga kirishilgan bo`lsada, aslida buning zamirida Rossiya imperiyasining o`lkada o`z mustamlakachilik boshqaruv rejimini mustahkamlash siyosati yotar edi. Shu o`rinda mashhur tarixshunos V.V.Bartol`dning quyidagi - «...sharq xalqlari bizning madaniyatimiz .ustunligiga shundagina ishonadilarki, qachonki biz ularni, ular o`zlarini bilganlaridan yaxshiroq bilishimizga tan bersalar» - degan so`zlari bu boradagi ayni haqiqatni bayon qiladi (Bartol`d, 1963 607-608 s) 13 . Chunki istibdodga solingan muayyan xalq tarixini, tilini, urf-odati va ma`naviy dunyosini har tomonlama o`rgangandagina uni qaramlikda saqlash va boshqarish oson bo`lishini podsho Rossiyasi ma`murlari yaxshi bilishar edi. Shuning uchun ham, Turkiston Arxeologiyasi havaskorlari to`garagi ilmiy jamoatchilik asosida tuzilgan tashkilot bo`lsada, uning moliyaviy mablag`lari Turkiston general-gubernatorligi xazinasidan va hatto ayrim hollarda, V.V.Bartol`dning shaxsiy so`rovnomalari asosida Rossiya imperatori xazinasi tomonidan ta`minlangan. O`z navbatida, to`garak a`zolari o`lkadagi mavjud nodir qo`lyozmalar, moddiy madaniyat namunalarini Rossiyaga jo`natishga yaqindan ko`maklashganlar. Shunga qaramasdan XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi Turkiston o`lkasida olib borilgan arxeologik izlanishlar O`zbekiston tarixshunosligi uchun muhim ahamiyatga ega bo`ldi. O`rta Osiyo aholisining, jumladan o`zbek xalqining qadimiy moddiy madaniyat 13 Bartold V.V. Sochineniya. T. 1. Moskva, 1963. 14 yodgorliklari o`rganilishiga dastlabki qadamlar qo`yildi. Ushbu jarayonlarda mahalliy xalqning ilg`or ziyolilari, o`z vatanining o`tmish yodgorliklari bilan qiziquvchi Mirzo Qosimov, Akram Asqarov, Mirzo Abdulla Buxoriy, Abu Said Mahsum, Turdi Mirg`iyozov kabi qadimgi osori-atiqalar, chaqatangalar to`plovchi havaskor o`lkashunoslar va arxeologlarning ilk namoyondalari shakllandi. XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Turkistonda o`tkazilgan arxeologik tadqiqotlarda V.V.Bartol`d, V.L.Vyatkin, N.I.Veselovskiy, N.F.Sitnyakovskiy, A.A.Zimin kabi arxeologlar faol qatnashdilar. Bu davrda Turkiston arxeologiyasi bo`yicha yetarli darajada qadimgi moddiy madaniyat namunalari yig`ilgan bo`lsada, lekin uni davrlashtirish, «xronologik shkala»larini yaratish ishida katta muammolar mavjud edi. Arxeologik ashyolarni davrlashtirish taxminiy asosda sodda usulda, keng davriy sanalar bilan belgilanar, xususan topilmalar, asosan «musulmonlikkacha» («domusul`manskiy»), «mo`g`ullargacha» («domongol`skiy'), «temuriylar davriga oid» («timuridskiy») kabi atamalar bilan atalib, shu tarzda yodgorliklarning davriy sanasi qayd qilinar edi. Bu davrda o`tkazilayotgan arxeologik qazuv tadqiqotlarining ilmiy natijalarini o`lka qadim tarixini o`rganishga, uni to`ldirishga yo`naltirish maxsus muammo sifatida qo`yilmagan Zero, tadqiqotchilar arxeologik qazuv ishlarida tarixiy yozma manbalar ma`lumotlaridan keng foydalangan bo`lsalarda, bunga katta ahamiyat berishmagan (Trudi otdela istorii kul`turm i iskusstva Vostoka, 1940, 53 s) 14 . Shuningdek, bu davrda Turkiston arxeologiya yodgorliklarini qazish metodikasi ham to`la-to`kis ishlab chiqilmagan bo`lib, buning asosiy sababi, o`lka arxeologiya yodgorliklarining o`ziga xosligi, qadimiy me`moriy inshootlarning asosan paxsa va xom g`ishtdan qurilganligi edi. Vaholanki, bu paytda Rossiya imperiyasining boshqa o`lkalarida, xususan qadimgi me`moriy inshootlar, asosan toshdan va pishgan g`ishtdan qurilgan Qora dengiz va Kavkaz arxeologiya yodgorliklarida o`tkazilayotgan qazuv tadqiqot ishlari nisbatan muvaffaqiyatli olib borilmoqda edi. O`zbekistonda arxeologiya fani asosan XX asrning 20-30 yillarida o`zining shakllanish bosqichini nihoyasiga etkazdi. Bu davrda V.L.Vyatkin Afrosiyob shahar xarobasini (1925; 1929,1930 yy.), B.P.Denike qadimiy Termizni (1926-1927 y.), M.E.Masson Ohangaron vodiysining ayrim yodgorliklarini (1925-1928 y.), Ayritom 14 Trudi otdela istorii kul`turm i iskusstva Vostoka, 1940. 15 xarobalarini (1932-1933 y.) qazib o`rgandilar. 1930-yillarda keng ko`lamda qazish ishlarini A.Yu.Yakubovskiy Zarafshon vodiysida (1934, 1939 y.), M.E.Masson kadimiy Termizda (1936-1938 y.), V.A.Shishkin Tali-Barzuda (1936-1939 y.), Varaxshada (1937-1939 y.), S.P.Tolstov va Ya.G`.G`ulomov ko`hna Xorazm vohasida (1937-1950 y.), A.P.Okladnikov Teshiktosh va Machay g`orlarida (1938-1939 y.), V.V.Grigor`ev Qovunchitepa xarobalarida (1934-1937 y.) olib bordilar. To`plangan arxeologik materiallar O`zbekiston tarixini nihoyatda qadimiyligini isbotladi, uni davrlashtirishda muhim manba bo`lib xizmat qildi, yangi arxeologik madaniyatlar - Kaltaminor, Tozabog`yop, Amirobod, Qovunchi madaniyatlari o`rganilib fan muomalasiga kiritildi. Natijada, Baktriya, Xorazm, Sug`d tarixiy - madaniy o`lkalarida qadimgi davrlardan boshlab o`ziga xos madaniy hayot bunyod etilganidan fan olami voqif bo`ldi. Ayniqsa, 1938-yilda o`tkazilgan tadqiqotlar natijasida, Teshiktosh g`oridan neandertal` tipidagi odam, «xomo sapiens» skeletini topilishi O`zbekiston arxeologiyasidagi buyuk kashfiyot hisoblanib, bu dunyo olimlarida katta qiziqish uyg`otdi. Ushbu kashfiyot orqali O`zbekiston diyori ham er yuzida antropogen jarayonlari sodir bo`lgan muhim, eng kadimiy maskanlardan biri ekanligi fan olamida e`tirof etildi 15 [Muhammadjonov, 2000, 434 s]. O`zbekistonda arxeologiya fanini rivojlantirishda O`rta Osiyo Davlat universitetida Arxeologiya kafedrasini ochilishi (1940 y.), O`zFA qoshida dastlab Arxeologiya bo`limini, sal o`tib tarix va arxeologiya institutini tashkil etilishi (1943 y.), respublikada qadimshunos mutaxassislarni, ayniqsa mahalliy kadrlarni tayyorlashda katta ahamiyatga ega bo`ldi. Arxeologiya kafedrasida tahsil olgan talabalardan ko`plari istiqbolda, nafaqat O`zbekiston, O`rta Osiyo, yoki sobiq ittifoq davlatlari, balki, dunyo miqyosida taniqli arxeolog bo`lib etishdilar. Kafedrada tahsil olgan B.A.Litvinskiy, V.M.Masson, V.I.Sarianidi, Yu.F.Buryakov, E.V.Rtveladze, O.B.Obel`chenko, B.D.Kochnev, R,H.Sulaymonov, A.A.Sagdullaev, S.B.Lunina, G.V.Shishkina, Sh.R.Pidaev, B.A.Turg`unov va ko`plab boshqa mutaxassislar arxeologiya fani taraqqiyotiga munosib hissa ko`shdilar. O`tgan asrning 30-40 yillaridan boshlab arxeologiyaga mahalliy kadrlar kirib kela boshladi. Bu jarayonlarda «birinchi qaldirg`och» vazifasini o`tagan Ya.G`.G`ulomovning bosib o`tgan hayoti yo`li, ilmiy pedagogik faoliyati va ilmiy 15 Muh’ammadjonov A. Arxeologiya // O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. Toshkent, O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 2000. 16 merosi o`zidan keyingi avlod o`zbek arxeologlari uchun yuksak namuna vazifasini o`tadi. Ya.G`.G`ulomovning ilmiy faoliyati ko`p qirrali bo`lib, uning diqqat markazida O`zbekiston tarixi va arxeologiyasining asosan uch yo`nalishi muammolarini o`rganish turar edi. Bular: O`zbekistonning qadimgi davrlardan hozirgi kunlargacha bo`lgan sug`orilishi tarixi; O`zbekistonning urug` jamoa tuzumi arxeologiyasi va tarixi, O`rta Osiyoning qadimgi davrlardan oktyabr davlat to`ntarishigacha bo`lgan tarixi. Ushbu ilmiy muammolarni hal qilish uchun Ya.G`.G`ulomov respublikamizning katta qismida faoliyat ko`rsatgan, bir qancha yirik arxeologik qidiruv ekspeditsiyalariga boshchilik qildi. Natijada, Xorazm tsivilizatsiyasining asosiy tosh tamali bo`lib xizmat qilgan irrigatsiya tarmoqlarini o`rganilishi, neolit davriga tamali bo`lib xizmat qilgan irrigatsiya tarmoqlarini o`rganilishi, neolit davriga oid Darvozaqir makoni, Zamonbobo qabristonini ochilishi, Zarafshon va Qashqadaryo havzalaridagi tosh davri yodgorliklarini, Jizzaxning shimoliy-g`arbidan majusiylar tosh qurbongohi (dol`men)ni topilishi, Toshkent vohasidan Obi-Rahmat, Farg`ona vodiysidan paleolit, mezolit, neolit, bronza va mashhur Quva Budda ibodatxonasini ochilishi kabi muhim kashfiyotlarning barchasi alloma Ya.G`.G`ulomov nomi bilan bog`liq bo`ldi. Ayniqsa, o`tgan asrning 50-70 yillarida Ya.G`.G`ulomov ulkan ilmiy tadqiqot ishlari va pedagogik faoliyati bilan ilmiy jamoatchilikning diqqat markazida turdi, tahsiniga sazovor bo`ldi 16 . [Shirinov, Pardaev, Mirzaahmedov, 1998. 5 b.]. Fanning biror sohasida birinchilardan bo`lish, ham sharafli, ham ma`suliyatli ishdir. Ya.G`.G`ulomov ham birinchi o`zbek arxeolog olimi, akademigi bo`lishdek sharafga, mas`uliyatga musharraf bo`ldi va o`zbek arxeologiyasini jahon fani darajasiga ko`tarilishiga munosib hissa qo`shdi. Ya.G`.G`ulomovning ulug` xizmatlaridan biri O`zbekiston arxeologiyasi faniga mahalliy yoshlarni jalb qilish, ularni yuksak malakali mutaxassis sifatida shakllantirish ishlariga boshqosh bo`lishdan iborat bo`ldi. Arxeologiya fani tadqiqotlarining ba`zi bir o`ziga xos xususiyatlarini, xususan ushbu soha mutaxassisining yil davomida ma`lum muddat oilasidan, yaqin kishilaridan uzoqda, ekspeditsiyalarda yurishi kabi holatlar, bundan taxminan 50-60 yillar muqaddam fan ostonasida turgan mahalliy yoshlarni ikkilantirar, shu bois ularda to`g`ri qaror qabul qila olmaslik holatlari uchrab turardi. Shu sababli, arxeologiya faniga mahalliy yoshlarni jalb qilish masalasida yuzaga kelgan sezilarli darajadagi uzilishlar, o`sha davrlarda kun 16 Shirinov T.Sh., Pardaev M.X, Mirzaah’medov J.K., Akademik Ya.G’.G’ulomovning hayot yo’li va ilmiy merosi. // WMMT. 29-son. Samarkand, Sug’diyona, 1998. 17 tartibida turgan mahalliy kadrlar masalasining dolzarb muammolaridan biri edi. O`zbekistonda arxeologiya fanining kelajak ravnaqini hisobga olgan Ya.G`.G`ulomov bu borada ham barakali faoliyat, amaliy sa`y-harakat ko`rsatdi. Atrofiga yosh, iste`dodli mutaxassislarni yig`di, ularga turli davr va ijtimoiy - tuzumlar tarixi, moddiy madaniyatiga oid dissertatsiya mavzularini belgiladi, qazuv-qidiruv ekspeditsiyalarini tashkil qildi va eng asosiysi barcha imkoniyatlarni ishga solgan holda, ushbu yoshlarni sobiq ittifoqning mashhur arxeologiya markazlaridan hisoblangan, Moskva, Sankt-Peterburg, Novosibirskdagi ilmiy-tadqiqot maskanlari aspiranturalariga o`qishga kirishlariga ko`maklashdi. Ya.G`.G`ulomovning ko`p sonli shogirdlaridan biri, akademik A.R.Muhammadjonovning ta`kidlashicha, bu davrlarda ustoz - «O`zbekiston bilimdon arxeolog kadrlarga muhtoj» - deyishni kanda qilmagan 17 (Shirinov, Pardaev, Mirzaahmedov, 1998,6 6.). Ushbu sa`y - harakatlarning natijasi o`laroq, 1950-1970-yillarda tarixchi va arxeologlarning o`ziga xos «G`ulomov maktabi» dunyoga keldi va aynan uning zamirida yurtimizda «o`zbek arxeologiyasi maktabi»ga asos solindi. Ushbu «maktab»ning vakillaridan bo`lmish O`zR FA akademiklari - A.Asqarov, A.Muhammadjonov, O`.Islomov, Yu.Buryakov, professorlar - M.Qosimov, T.Mirsoatov, R.Sulaymonov, M.Jo`raqulov, A.Abduhamidov, M.Isoqov, M.Mambetullaev, M.H.Isomiddinov, fan nomzodlari - I.Ahrorov, O`.Alimov, A.Anarbaev, J.Mirzaahmedov, S.Anorboev kabi etuk mutaxassislar O`zbekistonda arxeologiya fani taraqqiyotiga katta hissa qo`shdilar. Ushbu olimlarning aksariyati hozirgi kunda ham barakali ilmiy ijod bilan shug`ullanmoqda. 1988 yildan boshlab O`zR FA Arxeologiya instituti. O`zbekiston arxeologiyasidagi kadrlar bo`yicha muvaffaqiyatli tarzda amalga oshirilgan tezkor chora-tadbirlar o`zining ijobiy natijasini ko`rsata boshladi. 1940-1950 yillardan boshlab, O`rta Osiyo, xususan O`zbekistonda arxeologiya yodgorliklarini rayonlarga, tarixiy-madaniy vohalarga bo`lib o`rganish joriy etildi va bu borada, Termiz arxeologik kompleks ekspeditsiyasi, Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi, Mohandaryo arxeologiya ekspeditsiyasi, Qashqadaryo arxeologiya-topografiya ekspeditsiyasi, Pomir-Oloy va Pomir-Farg`ona ekspeditsiyalari katta hajmda, muvaffakiyatli tadqiqotlarni o`tkazdilar. 17 Shirinov T.Sh., Pardaev M.X, Mirzaah’medov J.K., Akademik Ya.G’.G’ulomovning hayot yo’li va ilmiy merosi. // WMMT. 29-son. Samarkand, Sug’diyona, 1998. 18 1950-yillarda O`zbekiston arxeologiya ekspeditsiyasi otryadlari Toshkent vohasidagi ko`chmanchi-chorvador xalqlarga tegishli mozorqo`rg`onlarni (T.A`zamxo`jaev), Zamonbobo cho`l-dasht bronzasiga oid qabristonni (Ya.G`ulomov), ilk o`rta asrlarga taalluqli Bolaliktepa yodgorligining me`moriy inshootlari va undagi nodir devoriy suratlarni (L.I.Al`baum) va boshqa yodgorliklarni o`rganishga kirishdi. O`tgan asrning 60 yillarida esa Ya.G`.G`ulomov rahbarligidagi Mohandaryo ekspeditsiyasining maxsus otryadi Zarafshonning quyi oqimida mil. avv. IV-II ming yillikka mansub 60 dan ortiq, neolit va bronza davriga oid manzilgohlar, Uchtut chaqmoqtosh konlari, Mo`minobod qabristoni (A.Asqarov, M.Qosimov, O`.Islomov, T.Mirsoatov), Samarqand makoni (D.N.Lev, M.Jo`rakulov), Buxoro, Samarqand, Jizzax vohalarining Kanpirak devori, Sarmishsoy va Takatosh qoyatosh suratlari (X.Muhamedov, J.Kabirov, A.Muhammadjonov), Chust bronza davri qishlog`i xarobasi (V.Sprishevskiy), Dalvarzintepa (Yu.A.Zadneprovskiy), Xolchayon (G.A.Pugachenkova) kabi arxeologik obidalarda keng ko`lamda qazishlar, tadqiqotlar olib bordi. Bu davrda Tuproqqal`a, Varaxsha, Afrosiyob, Bolaliktepa, Quva kabi oliymaqom hukmdorlarga mansub shaharlar, saroylar va ibodatxonalarning o`rganilishi, Samarqand va Mug` qal`asidan qadimiy sug`d, Xorazmdan xorazmiy yozuvlarning topilishi, antik va ilk o`rta asrlarga oid tasviriy san`at namunalarini ochilishi, O`zbekiston madaniyati, ayniqsa antik davrlardan boshlab yuksak darajaga ko`tarilganini ko`rsatdi 18 . [Muhammadjonov, 2000, 434-435 s]. 1970-yilda O`zbekiston hukumatining maxsus qarori bilan Samarqand shahrida O`zbekiston Fanlar Akademiyasining Arxeologiya instituti tashkil etildi va natijada, qazuv-qidiruv tadqiqotlari ko`lamini yanada kengaytirish imkoniyati yaratildi. Arxeologiya instituti tashkil etilgandan boshlab unga respublikada o`tkaziladigan arxeologik tadqiqotlarga ilmiy metodik jihatdan rahbarlik qiluvchi markaz maqomi va barcha moddiy madaniyat yodgorliklarida olib boriladigan izlanishlar uchun ruxsatnoma («Ochiq varaqa») berish va uni nazorat qilish huquqi berildi. Arxeologiya instituti o`z tadqiqotlarini O`zR FA Qoraqalpog`iston bo`limi, San`atshunoslik instituti, Tarix instituti, O`zMU, SamDU va boshqa ilmiy muassasalar bilan muvofiqlashtirgan holda olib borishi natijasida, 1970-1980-yillarda O`zbekistonning deyarli barcha viloyatlarida keng qamrovli arxeologik kuzatuv va qazuv 18 Muh’ammadjonov A. Arxeologiya // O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. Toshkent, O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 2000. 19 tadkiqotlari tashkil etildi. Natijada, O`zbekiston tarixining qadimiy tosh asridan to so`nggi o`rta asrlargacha bo`lgan davrlariga mansub ko`plab nodir yodgorliklar, kameb moddiy madaniyat namunalari topildi. Xususan, Surxodaryo, Buxoro, Samarqand, Toshkent, Farg`ona viloyatlarida - Teshiktosh, Amir Temur, Omonqo`ton, Qo`tirbuloq, Ko`lbuloq, Obi-Rahmat, Xo`jakent, Qapchig`oy, Selmur, Omonqo`ton, Qo`tirbuloq, Ko`lbuloq, Obi-Rahmat, Xo`jakent, Qapchig`oy, Selungur, Obishir, Qoratog`, Xo`jamazgil (M.Qosimov, O`.Islomov, R.Sulaymonov, N.Toshkenbaev, M.Xo`janazarov,) kabi qadimgi tosh davri g`or makonlari hamda Xorazm cho`llarida yangi tosh va bronza davri makonlarining (A.Vinogradov, M.Itina) o`rganilishi, ilmiy jamoatchilik tomonidan O`zbekistonning tosh davri arxeologiyasi uchun katta ilmiy yutuq sifatida e`tirof etildi. Bu yodgorliklardan olingan moddiy madaniyat topilmalari eng qadimgi aholining turmush tarzi, xo`jaligi manzarasini tiklash imkoniyatini yaratdi va O`zbekiston tarixi uchun muhim ashyoviy manba bo`lib xizmat qildi. Ayniqsa, O`zbekistonning janubiy tumanlarida ilk metallsozlik kashf qilingan davrlarga oid dastlabki o`troq dehkonchilik qishloqlari va shaharmonand turar - joylar xarobalari, xususan Sopollitepa, Jarqo`ton, Bo`ston, Mirshodi, Bandixon, Qiziltepa kabi yodgorliklarni ochib o`rganilishi (A.Asqarov, T.Shirinov, A.Sagdullaev) qadimgi Baqtriya tsivilizatsiyasining shakllanishi, taraqqiyot davrlari va ushbu vohada ilk shahar madaniyati paydo bo`lishi asosiy jarayonlarini kuzatish imkonini berdi. O`rta Osiyo, xususan O`zbekiston hududida kechgan shaharsozlik madaniyati tarixi bo`yicha maxsus tadqiqotlar Samarqand, Buxoro, Toshkent, Surxondaryo, Qashqadaryo, Jizzax, Xorazm viloyatlari, Farg`ona vodiysi va Qoraqalpog`iston hududidagi ko`hna shahar yodgorliklarida olib borildi. Bu boradagi tadqiqotlar, ayniqsa, qadimiy shaharlar o`rni - Afrosiyob, erqo`rg`on, Qanqa, Eski Termiz, Dalvarzintepa, Buxoro, Poykend, Axsikent, Pop, Xiva, Mizdahqon, Qaliyatepa, Qo`rg`ontepa (X.Axunboboev, M.Isomiddinov, R.Sulaymonov, Yu.Buryakov, G.Bogomolov, Sh.Pidaev, Sh.Rahmonov, G.Pugachenkova, E.Rtveladze, A.Muhammadjonov, J.Mirzaahmedov, Sh.Odilov, A.Anarbaev, I.Ahrorov, B.Matboboev, M.Mambetullaev, M.Turebekov, A.Berdimurodov, M.Pardaev, A.Gritsina) kabi yodgorliklarda olib borilgan arxeologik qazuv tadqiqotlari juda samarali bo`ldi va shaharsozlikning rivojlanish bosqichlari va yangi qirralari o`rganildi. Arxeologiya institutida 1959 yildan «O`zbekiston moddiy madaniyati tarixi» (Istoriya material`noy kul`turı Uzbekistana) 2002 yildan 20 «O`zbekistonda arxeologik tadqiqotlar» (Arxeologicheskie issledovaniya v Uzbekistane) yillik to`plamlari nashr etilib, ularda Respublikamiz hududida olib borilayotgan arxeologik tadqiqotlarning umumlashma ilmiy xulosalari berib boriladi. 2010 yildan esa mazkur «O`zbekiston Arxeologiyasi» (Arxeologiya Uzbekistana) ilmiy jurnali chop etila boshlandi. O`zbekistonda arxeologiyaning rivoji unga turdosh bo`lgan fan sohalaridan biri antropologiya taraqqiyotiga ham sezilarli, ijobiy ta`sir ko`rsatdi. Xususan, Zarafshon, Xorazm, Surxondaryo va Sirdaryo vohalari, Farg`ona vodiysida ko`shma holda olib borilgan arxeologik va antropologik izlanishlar natijasida, O`rta Osiyo, jumladan, O`zbekiston zaminida qadimdan yashovchi aholining asosiy antropologik tiplarini, ularning shakllanish tarixini yoritishga imkon yaratildi. Bu masalalarni yoritishda T.Xodjayov va K.Shoniyozovning hissalari salmoqli bo`ldi 19 [Muhammadjonov, 2000,435 b.]. O`zbekiston arxeologiyasi fanida uzoq yillar mobaynida o`tkazilgan fundamental tadqiqotlar natijalarini tom ma`noda o`zbek xalqi tarixi bilan bog`lash mamlakatimiz mustakillikka erishgan dastlabki yillardan boshlandi. Mustaqillikning dastlabki davrlaridan boshlab xalqimizning qadim o`tmishi, shonli tarixi, ajdodlarimizdan qolgan nodir madaniy merosni ilmiy o`rganishni birinchiga qo`yildi. Ayniqsa, O`zbekiston Prezidenti I.A.Karimovning 1998 yilda respublikamizning bir guruh etakchi tarixchi, arxeologlari bilan o`tkazgan uchrashuvi va ushbu uchrashuv natijasi o`laroq, Respublika Vazirlar Mahkamasining «O`zR FA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to`g`risida» chiqqan qarori istiqbolda, tarixchi, arxeologlar tomonidan o`tkaziladigan tadqiqotlarning dasturi amali bo`lib xizmat qildi. Mazkur qarorning qadimgi tarix, xususan arxeologiyaga oid bandlaridagi vazifalardan kelib chiqqan holda, Arxeologiya institutida «O`zbekistonda Arxeologiya fanini rivojlantirish kontseptsiyasi» ishlab chiqildi. Ikki bo`limdan iborat ushbu kontseptsiyaning I qismida O`zbekistonning jahon tsivilizatsiyasi tizimidagi ahamiyatli o`rni, dunyo tamadduniga qo`shgan ulkan hissasi, erishilgan arxeologik kashfiyotlar orqali asoslangan. Shuningdek, mazkur qismda O`zbekiston arxeologiyasining kelgusidagi istiqbolli vazifalari belgilangan. Kontseptsiyaning II qismida qadimgi davrlardan temuriylar davrigacha 19 Muh’ammadjonov A. Arxeologiya // O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. Toshkent, O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 2000. 21 o`zbek davlatchiligi va tsivilizatsiyasining paydo bo`lishi, shakllanishi hamda rivojlanish bosqichlarining asosiy xususiyatlari, davriy chegaralari, taraqqiyot va inqiroz davrlari, ularni o`rganishning asosiy yo`nalishlari belgilab berilgan. Kontseptsiya yaratilgan kundan boshlab o`zbek arxeologiyasining bugungi kundagi bosh maqsadi, xalqimizning o`tmishi haqidagi haqqoniy manzarani yaratish, uning eng qadimgi davrlardan temuriylar zamonigacha bo`lgan boy tarixini jahon tarixidan ajratmagan, unga qarama-qarshi qo`ymagan holda o`rganish, Sharq bilan G`arb o`rtasidagi muloqotlarga katta xizmat qilgan o`zbek xalqining jahon madaniyati xazinasiga qo`shgan hissasini ko`rsatish va Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati, davlatchiligini shakllanishida ajdodlarimizning xizmatlarini aniqlashdan iborat bo`ldi 20 [Shirinov, 2001, 11 s]. Buning natijasida, o`zbek davlatchiligining paydo bo`lishi ildizlari, rivojlanish bosqichlari va taraqqiyoti darajasiga doir ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilib salmoqli yutuqlarga erishildi. Mustaqillik yillarida nihoyatda faollashgan tadqiqotlar ko`lami va ularning ilmiy samarasi tufayli, O`zbekiston arxeologiyasi dunyo ilm-fani darajasiga ko`tarildi. Bunday natija esa, o`z navbatida, O`zbekiston arxeologiyasi uchun dunyodagi etakchi arxeologiya markazlari bilan ilmiy hamkorlik o`rnatishga, teng asosda xalqaro shartnomalar tuzishga zamin yaratdi. Ayni paytda, O`zbekiston hududida - Avstraliya, AQSh, Germaniya, Italiya, Ispaniya, Fransiya, Polsha, Rossiya, Yaponiya kabi davlatlarning arxeolog olimlari bilan hamkorliqda, xalqaro miqyosda, arxeologik tadqiqotlar olib borilmoqda. O`zbekiston arxeologiyasi hozirgi paytda millat manfaati, uning madaniy - ma`naviy hayoti, mustaqillik g`oyalari talab va istaklaridan kelib chiqqan holda faoliyat yuritmoqda, fanga xizmat qilmoqda. Belgili tavallud yoshlari nishonlangan Ahmad al- Farg`oniy, imom Moturudiy, imom al-Buxoriy, Burhoniddin Marg`inoniy, sohibqiron Amir Temur, Mirzo Ulug`bek kabi ulug` salaflarimizning ilmiy merosi, ular yashab o`tgan davr madaniyati taraqqiyotini o`rganishda, Samarqand, Buxoro, Qarshi, Shahrisabz, Xiva, Termiz, Toshkent singari kadimiy shaharlarimizning muborak tarixiy sanalarini rasman aniqlashda, o`zbek arxeologiyasining xizmatlari beqiyos bo`ldi. Ushbu yubiley tantanalarini BMT ning maxsus bo`limi YUNESKO homiyligi ostida o`tkazilishi, so`nggi deyarli 20 yil davomida mamlakatimizda olib borilgan arxeologiya fani izlanishlarining naqadar serqirra va sermahsul bo`lganligidan dalolat berdi. Bunga qadim 20 Shirinov T.Sh. O’zbekistonda arxeologiya fanini rivojlantirish kontseptsiyasi // WMMT. 32-son. Toshkent, Fan, 2001. 22 tariximizni har tomonlama, chuqur o`rganish uchun davlatimiz va yurtboshimiz tomonidan ko`rsatilayotgan g`amxo`rlik, yaratilgan shart-sharoitlar asosiy tamal toshi bo`lganligini va ana shu omillar sababli O`zbekiston arxeologiyasi rivojlanib dunyoga tanilganligini alohida ta`kidlashga burchlimiz. Zero, yurtboshimiz ta`kidlaganlaridek, «...mana shu mu`tabar yurtimizdagi er osti xazinalaridan, asrlar davomida sukutga cho`mib yotgan shahristonlardan topilgan arxeologik ashyolar, noyob tasvirlar va hali ochilmagan, o`z sirlarini pinhon saqlab kelayotgan cho`lu biyobonlar, hech shubhasiz, bugun biz yashayotgan tuproqda qadim-qadim zamonlardan boshlab buyuk madaniyat va san`at rivojlanganini tasdiqlaydi». Yüklə 471,74 Kb. Dostları ilə paylaş:
|