Pedagogika va psixologiya

Milliy did - bu xalq va millatni kupchilik vakillarida tarixiy jixatdan vujudga kelgan go‘zallik va xukuklik tugrisida beriladigan baxodir. Milliy did o‘zida milliy o‘ziga xoslikni mujassamlashtirgan bo‘lib, xissiy va ruxiy jixatdan milliy psixologik kiyofaning xarakterli xususiyatlaridan biri sifatida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham uni xalq xayoti va turmushidan ajratib tushunib bulmaydi. Ma’lum milliy muxitda yashab va voyaga yetar ekan xar bir shaxsning ruxiy xususiyatlari millatning psixologik xususiyatlaridan kuchirma oladi.
Shaxs ajdodlar tomonidan tuplangan madaniy meroslarni o‘zlashtirib boradi va uni urab turgan milliy zamin ta’siri ostida unda atrof-muxit, iklim sharoitlari, xayvonot olamini idrok etishga nisbatan maxsus did va xis-tuygular shakllanadi. Odam eng avvalo uni ilk bolalik davridanok urab turgan, unga xar kun xar soat sayin ta’sir etib turgan, uning amaliy maksadlari va moddiy extiyojlarini kondiradi, narsalarning xususiyatlarini boshka xalq vakillariga nisbatan chukurrok idrok etishga urganadi. Shuning uchun ham tabiat va jamiyatdagi biror narsa va xodisa bir millat va elat vakillarida kuchli xissiy-ruxiy reaksiyani keltirgan xolda, boshka millat va elat vakillari uchun befark bo‘lib kolish mumkin. Masalan, chul kozok xalqi uchun bir necha yuz yillar mobaynida xayot kechirish manbai, ularning tabiiy boyligi bo‘lib kelgan. Shu boisdan kozok xolkida uni idrok etishga nisbatan o‘ziga xos did vujudga kelib, chul chukur xurmat bilan kuylanib kelinadi.
Bir xalq vakillari boshka xalq orasiga tushib kolishganda, ularda mavjud bulgan o‘zaro munosabatlarni kurib (rejalash) taa jjublanishi mumkin. Chunki bu narsalar unga kandaydir gayri- tabiiy bo‘lib kurinadi.
Kuddusni (plastinki ) iste’lo kilib olgan franso‘zlar arablarning kup xotinlik odatiga nafratlanib karashgan, arablar esa franso‘z xonimlarining ochik yuz bilan yurishini xayosizlik deb xisoblashgan, deb yozadi etnograf L. N. Gumilov.
XX asrning yirik yozuvchisi Ch. Aytmatov asarlarini ukisak, unda kirgiz va kozok xalqlaridagi odatni - kiz olib kochish xodisasini kuramiz. " Osmon yuli " kissasida Kosim ovuliga kaytishda sevgani Aminani olib ketadi, " Sarvkomat dilbarim "da Ilyos Asalni, "Jamila"da Doniyor Jamilani o‘zi bilan olib kochib ketadi. Albatta bunday an’analarga ega bulmagan xalqlar uchun bu xil xatti- xarakatlar gayri -tabiiy kurinishi mumkin. Lekin xar bir urf -odat va an’analarning vujudga kelishida yukorida aytganimizdek, ma’lum iktisodiy, ijtimoiy omillar ta’sir etgan bo‘ladi.
Faoliyat jarayonida vujudga keladigan milliy did millatning ham moddiy, ham ma’naviy extiyojlarida namoyon bo‘ladi. Kishilarning moddiy extiyojlarini kondirilishi asosan ishlab chikarishning rivojlanishi darajasi bilan belgilanadi. Shuning bilan birga tabiiy geografik shart- sharoitlarining xususiyatlari ham moddiy iste’mol xarakterga ta’sir kursatadi.
Yeyish va ichishning kanday bo‘lishi shu xalqning Qaysi turi bilan shugullanishiga, uni urab turgan borlikka va xayvonot olamiga kup jixatdan bog‘liqbo‘ladi.
Xech bir odam o‘zi kurmagan, mazasini tatib kurmagan narsalarga nisbatan extiyoj xosil kilmaydi.
Dexkonchilik va bogdorchilik bilan shugullanadigan respublikamiz axolisining asosiy ovkati guruch, sabzavot va mevalar xisoblanadi.
Shunga kura, ularda kishlok xujalik va usimlik maxsulotlarini ishlab chikarishga, ularda turli tuman ozik -ovkat maxsulotlar tayyorlashga nisbatan, malaka va odatlar rivojlangan bo‘lib, shunga kura tab va didlar ham shakllangan. Chorvachilik bilan shugullanuvchi xalqlarda esa gusht va gusht maxsulotlariga nisbatan extiyoj va did shakllangan.
Milliy estetik didning o‘ziga xosligi milliy ma’naviy xayotining kup soxalarida namoyon bo‘ladi. Ayniksa, ular me’morchilik kurilishlarida, tasviriy san’atda, musikada, rakslarda, adabiyotda, milliy kiyimlarda va uning bezaklarida ayollarning xushruyligida va ijtimoiy xayotning boshka soxalarida tula o‘z ifodasini topadi. Go‘zallik tabiatda va jamiyatda ob’ektiv jixatdan mavjud. Avstraliyadagi ayrim qabilalar kizlarining ko‘zlarini yoshligidanok gilay kilishga xarakat kilib, bosh kiyimining chekka tomoniga yaltirok narsa osib kuyishar ekan. Chunki bu yerda gilay ko‘zli ayol go‘zallik belgisi xisoblanadi. Odam o‘zining yashab turgan tabiiy sharoitini boshka joylarga uxshata olmaydi, chunki inson o‘zi yashab turgan joyiga nisbatan dinamik steriotip xosil kilgan.
Rossiya podshosi Anna Ivanovna saroyiga balga taklif kilingan Xitoy elchilari, malikaning shu yerda xozir bulgan xonimlardan Qaysi birini ular eng go‘zal, deb xisoblaydilar, deb bergan savoliga Pyotr 1 ning kizi Yelizavettani afzal kurganliklarini aytishadi. Yelizavetta darxakikat juda go‘zal bulgan, lekin u kanchalik go‘zal bulsa ham, uning shaxlo ko‘zlari urniga kisikrok bulganida yanada go‘zal bo‘lishini e’tirof etishgan. Umuman keyingi yillarda respublikamizda san’atni barcha turlariga e’tibor kuchayib rivoj topib bordi. Shulardan kurinadiki, san’atning u yoki bu turini tugri tushunish va tula idrok etilishi uchun uning milliy zaminida nechoglik ildiz otgan bo‘lishi, unga nisbatan xalqda kanchalik ta’b va didning shakllangan bo‘lishiga bog‘liq bular ekan. Mexnat faoliyati, iktisodiy uklad va yashash sharoitlari asosida vujudga keladigan milliy did bu sharoitlarning o‘zgarishish bilan ma’lum darajada o‘zgarishlarga uchraydi. Lekin kadimiy ta’b va didlar butunlay izsiz yukolib ketmaydi. Chunki o‘zok vakt kishilar iste’molida bulgan u yoki bu ta’blar, xalq xayotining ma’naviy va moddiy tomonlarida o‘zining chukur izini koldirgan bo‘ladiki, ularning o‘zgarishi yoki yukolib ketishi, yangi did va ta’blarning shakllanishi uchun un va yuz yillar kerak bo‘ladi.Falsafa, etnografiya, ijtimoiy psixologiyaga oid aksariat adabiyotlarda milliy ong va milliy o‘zini - o‘zi anglash tushunchalari deyarli farklanmasdan, sinonim so‘zlar sifatida ishlatib kelinadi. Tugri, ular O‘rtasida mazmunan o‘zviy bog‘liq va yakinlik bor. Ular bir jarayonning turli boskich darajalaridir.