Poetika izm 2
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________________________________________________ Poetika.izm 207 yün oğlu”, “tanrının kutunu almış qəhrəman” motivinin olması və “Qe- ser”, “Manas”, “Alpamış” səviyyəli dastanların xüsusi ruh halında ifa edilməsi yeni fikirlərin irəli sürülməsinə əsas verir. “Qeser”ə dini mü- qəddəs mətn kimi yanaşılması, “Manas”a da akınlar, dinləyicilər tərə- findən buna yaxın münasibət bəslənməsi, onların ifasının seçilmiş insan- lar tərəfindən icrası bu xalqlar üçün dastan və onun qəhrəmanının nə qə- dər əhəmiyyətli olmasını göstərir. “Oğuz xan” və “Alp Er Tonqa”nın mətnlərinin mövzusundan, onlar haqda gəlib çatmış məlumatlardan da eyni nəticə çıxarmaq olar. Yəni oğuznamələr də xüsusi dini əhəmiyyət daşıyan mətnlər idi və bunları da seçilmiş oğuznaməçi ozanlar təbliğ edirdilər. Nəticə olaraq deyə bilərik ki, Ural-Altay xalqlarının ortaq das- tançılıq ənənəsi və bunları ifa etmə tərzi var imiş. Monqolların budda- çılığa, türklərin islama daxil olmaları nəticəsində həmin köklü xüsusiy- yətlərdə bugünkü fərqliliklər yaranmışdır. Maraqlı cəhətlərdən biri də xurla qopuzun eyni quruluşda – kamançaya bənzər olmasıdır. Yəqin ki, ozanlar da oğuznamələri çorçilər ulugerləri, aşıqlar, akın- lar dastanları bir neçə günə söylədikləri kimi bölüb ifa edirmişlər. M.H.Təhmasib, M.Qasımlı, Ö.Çobanoğlu türk dastanlarının əsas süjet xəttini dörd hissəyə, Ş.İbrayev qazax dastanlarında həmin ana xətləri sax- lamaqla və bəzi incəlikləri (eyni xəttin bir-neçə hissəyə bölünməsi) ar- tırmaqla 11-ə bölürlər [1, s.598; 14, s.16]. “Manas”ın da 7 hissəyə ayrıl- masıyla yenə də əsas dörd xətt qorunub saxlanır: qəhrəmanın qeyri-adi, möcüzəli doğuluşu tayfa-qəbilə, ata-ana haqda; nişanlılar (buta); qabağa çıxan maneələr, mübarizə (ilk qəhrəmanlıqlar); sınaqdan çıxma, müsa- biqə, qələbə (yurda dönmə) [15, s.4]. Çox cüzi fərqlə həmin ardıcıllıq monqol, Tibet uligerlərində də təkrarlanır. Ortaqlığın müşahidəsi baxı- mından Qazax dastanlarının süjeti və təhkiyə motivləri çox maraqlıdır. Qazax türklərində dastan söyləmək mənasında “cırla”, söyləyici akınlar “cırçılar”, şifahi xalq ədəbiyyatı janrı “cır” (“jır”) səviyyəsində ifadələrin yaranması akınçılığın ilk dövrlərilə əlaqələndirilir [14, s.38]. Qaraqalpaqlarda da “jır”, “jırçı” sözlərindən eyni məqsədlə istifadə olunur [14, s.38]. Musiqi-söz-ayin sehri ilə xalqın mənəvi-ruh halının qoruyucu- ları sayılan qam-şamanların xüsusiyyətlərini cırçılar, jırçılar da daşıyır- dılar [14, s.39; 16, s.14]. Qeyd edilən keyfiyyətləri olduğu kimi monqol- buryat epik ənənəsində çorçilər, xurçilər də davam etdirirlər [17]. Burada həm də türk şifahi ədəbiyyatında cır-jır, monqol folklorunda çor-xur ifa- dələrini daşıdıqları funksiya və etimologiya baxımından birliyi ideyasını da əsaslandırmaq mümkündür. Monqol-buryat uliger yaradıcılığını türk epik ənənəsindən nisbətən fərqləndirən cəhətlərə onlarda türk folklorunda rastlanmayan “bensen uli- ______________________________________________________ Poetika.izm 208 gerlər” – kitab rəvayətləri deyilən köməkçi janrın olmasıdır. “Bensen uli- gerlər” Çin ədəbi və monqol dastançılıq ənənəsinin xüsusiyyətlərinin bir- liyindən yaranıb. Türk dastan söyləmə ənənəsində saz və balaban müşayiəti əsasdır. Monqol-buryat epik ənənəsində uligerlərin oxunması daimi xuçirin (ka- mançaya bənzər dörd simli qopuz) [3, s.293], çorun və xurun (iki simli musiqi aləti) müşayiətində ifa olunur. Monqol-buryat epik ənənəsinə xas olan xüsusiyyətlərdən biri də uliger poeziyasının xalq dilindən seçilməsindədir. Həmin dildən təntənəli nitqlərdə, folklor əsərlərində, xüsusən də qəhrəmanlıq uligerlərinin söy- lənməsində, xeyirxahlıq arzulayanda şifahi poeziyanın yüksək üsulu kimi istifadə olunurdu [3, s.31]. Vladimirsov, Kozin, Rinçen, Kara bu üslubdan “şifahi ədəbi dil” deyə bəhs ediblər. Ural-Altay xalqlarının dastançılıq ənənələrindəki yaxınlıq qədim və orta əsrlərlə bərabər özünü müasir dövrdə də qoruyub. Bu cəhətdən Çoyu- xorla Sambudaşın buryat “Qeser”inin, Aşıq Mahir Behcətin Türkiyə “Koroğlu”sunun mətnləri xüsusilə diqqət çəkir [3, s.54-180-255; 18, s.12- 28-27-32-37-109; 19, s.110]. ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Altı cilddə, I cild (şifahi xalq ədəbiyyatı). Bakı, “Elm”, 2004. 2. Героический эпос о Гэсэре. Иркутск, 1969. 3. Неклюдов С.Ю. Тумурцерен Ж. Монгольские сказания о Гесере. Новые записи. Москва, «Наука», 1982. 4. Əsgər Ə. Oğuznamə yaradıcılığı. Bakı, “Elm və təhsil”, 2014. 5. Шаракшинова Н. Героический эпос бурят. Восточно-Сибирское книжное издательство. Иркутск, 1968. 6. Джангар. Калмыцкий народный эпос. Элиста. Калмыцкое книжное изда- тельство, 1978. 7. Пухов И.В. Якутский героический эпос. Олонхо. Основные образы. Изда- тельство Академии Наук СССР. 8. Manas dastanı. Bakı, “Nurlan”, 2009. 9. Дугаров Б.С. Сакральный мир бурятской Гэсэриады: Небесный пантеон и генезис героя. dissercat http://www.dissercat.com/content/sakralnyi mir-buryatskoi- qeseriady-nebesnyi-i-qenezis qeroya // ixzz 2 iqa 2 №4 К 10. Ринчинов Г.Б. Жанровая специфика улигеров хори-бурят. dissercat http:// www.dissercat.com/content/ zhanrovaya-spetsifika-uliqerov-khori-buryat / ixzz 2 iq YrfHwI 11. Büyük Türk Klasikleri. Tarih. Antoloji. Ansiklopedi. Birinci cilt. Ötüken- Söğüt. İstanbul, 1985. 12. Ədəbiyyatşünaslıq. Ensiklopedik lüğət. Azərbaycan ensiklopediyası. NPB. Bakı, 1998. Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|