Pol ska – r osja: czy fatal izm w rogości?

77
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Elity polityczne WNP
Formowanie się elit rządzących w państwach środkowoazjatyckich po-
ważnie odbiegało od wzorca wschodnioeuropejskiego i kaukaskiego. W żad-
nym z państw Azji Środkowej środowiska antysystemowe nigdy nie doszły 
do władzy. W Kazachstanie, Uzbekistanie i Turkmenistanie w ciągu kilku 
pierwszych lat niepodległości kręgi panujące w całości wywodziły się z so-
wieckiej nomenklatury, podczas gdy w Kirgistanie i Tadżykistanie dawna 
nomenklatura zajmowała pozycję dominującą. W ramach niniejszego teks-
tu trudno z tej sytuacji wyciągać głębsze wnioski, jednak wydaje się, że brak 
realnej opozycji antysystemowej sprzyjał szybkiemu ukształtowaniu się w tej 
części byłego ZSRR systemów autorytarnych, które umożliwiły Nursułtano-
wi Nazarbajewowi i Isłamowi Karimowowi sprawowanie nieprzerwanych, 
ponaddwudziestoletnich rządów, Emomalemu Rachmonowi dały dziewięt-
naście lat nieprzerwanej prezydentury (licząc do momentu powstania ni-
niejszego tekstu), a Saparmuratowi Nijazowowi umożliwiły pozostawanie 
na stanowisku głowy państwa od 1991 roku aż do śmierci w 2006. Nawet 
najbardziej demokratyczny, jak na warunki środkowoazjatyckie, prezydent 
Kirgistanu Askar Akajew rządził czternaście lat i ze stanowiska głowy pań-
stwa ustąpił dopiero pod naciskiem rewolucji tulipanów.
B. Dominacja nomenklatury 1994-2002. Załamanie się antysystemo-
wych ruchów wywodzących się z pierestrojki uczyniło ze środowisk nomen-
klaturowych jedyną siłę mogącą pretendować do sprawowania władzy. I tak 
się stało. Na lata 1994-2002 przypada okres całkowitej dominacji tej grupy 
w polityce posowieckiej. W niektórych krajach (Mołdawia, Turkmenistan, 
Kazachstan, Uzbekistan) doszło do sytuacji, w której najwyższe stanowi-
ska były momentami całkowicie obsadzone przez przedstawicieli niegdy-
siejszej „nowej klasy”.
Kilkuletni okres dominacji nomenklatury cechowało przede wszystkim 
wyciszenie konfliktów zbrojnych z przełomu lat 80. i 90. Z wyjątkiem wojny 
w Czeczenii nie doszło do żadnej nowej konfrontacji zbrojnej, ale też właś-
ciwie tylko w przypadku Tadżykistanu oraz konfliktu osetyjsko-inguskiego 
udało się położyć definitywny kres konfrontacji. Wszystkie pozostałe za-
rzewia wojny – Górski Karabach, Osetia Południowa, Abchazja, Naddnie-
strze – pozostały nienaruszone. Nie zdołano również wykorzenić przyczyn 
napięć etnicznych w Azji Środkowej, które w latach 90. doprowadziły do 
pogromów w Oszu; sytuacja ta powtórzyła się w 2010 roku.
Na dłuższą metę stabilizacja polityczna połączona z tendencjami autory-
tarnymi i nieskuteczną polityką gospodarczą (wyłom poczyniły tu wyłącznie 
kraje eksportujące ropę naftową i gaz ziemny – Kazachstan, Turkmenistan, 
Azerbejdżan, Rosja – a i to dopiero w pierwszej dekadzie XXI wieku) okaza-
ły się zbyt słabą ofertą dla części społeczeństw i podkopały autorytet daw-
nej nomenklatury. Brak sprawnych mechanizmów rotacji elit rządzących 
musiał doprowadzić w tej sytuacji do przesileń politycznych.

---

78
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Wojciech Zajączkowski
C. początek schyłku nomenklatury 2003-2009. W okresie tym no-
menklatura przestaje być dominującą siłą polityczną WNP (wykresy 1 i 2). 
Wydaje się, że jakkolwiek tendencja ta była wspólna zarówno dla Europy 
Wschodniej (Mołdawia, Ukraina), Kaukazu Południowego (Azerbejdżan, 
Gruzja), jak i Azji Środkowej (Turkmenistan), to z wyjątkiem naturalnych 
przemian pokoleniowych trudno znaleźć dla nich jeden wspólny mianow-
nik. Należy mówić w związku z tym o co najmniej dwóch różnych warian-
tach: rewolucyjnym i autorytarnym.
Pierwszym powodem zmian w latach 2003-2009, które przyczyniły się 
do schyłku nomenklatury, stały się ruchy społeczne określane mianem ko-
lorowych rewolucji, do których doszło kolejno w Gruzji (2003), na Ukra-
inie (2004) oraz w Mołdawii (2009). We wszystkich trzech przypadkach 
można mówić o reakcji na nieudolność ówczesnych rządów, które w ciągu 
wielu lat okazały się niezdolne do rozwiązania podstawowych problemów 
poszczególnych społeczeństw. Trzej obaleni wówczas prezydenci zajmowali 
swoje stanowiska przez bardzo długi czas (Eduard Szewardnadze rządził 
jedenaście lat, Leonid Kuczma – dziesięć, Władimir Woronin – osiem).
Nasilaniu się niezadowolenia społecznego towarzyszyło formowanie się 
alternatywy politycznej. Tworzyli ją w większości ludzie, którzy – jakkol-
wiek swoje dojrzałe życie rozpoczęli jeszcze w ZSRR – nie byli zaangażo-
wani w poważniejszą aktywność polityczną ani na rzecz obalenia ustroju 
komunistycznego, ani na rzecz jego utrzymania. Biernie akceptowali sy-
stem, uczestnicząc w jego funkcjonowaniu i różnych rytuałach (np. poprzez 
przynależność do KPZR lub Komsomołu), nie przejawiali jednak ambicji 
politycznych. Swoje powołanie do działalności publicznej odkryli dopiero 
w rzeczywistości posowieckiej. Termin „politycy systemowi” oddaje ich sto-
sunek do rzeczywistości sowieckiej: zgodę na funkcjonowanie w ramach 
ówczesnego systemu.
Charakter zmian, które się w tym czasie dokonały, charakteryzują po-
niższe diagramy:
Wykres 4

---

79
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Elity polityczne WNP
Wykres 5
Wykres 6
W efekcie wraz ze wzrostem znaczenia liderów o rodowodzie systemo-
wym do zera została zredukowana obecność na najwyższych stanowiskach 
polityków o korzeniach nomenklaturowych w Gruzji i Mołdawii, bardzo 
poważnie została również osłabiona ich pozycja na Ukrainie. Całkowicie 
nowym zjawiskiem stało się jednocześnie pojawienie się w elitach rządzą-
cych tych krajów pokolenia polityków posowieckich. Można wysnuć stąd 
wniosek, że pokojowe rewolucje, którym we wszystkich trzech krajach to-
warzyszył gwałtowny wzrost aktywności politycznej młodzieży, przyspie-
szały zmianę pokoleniową w polityce.
Wariant autorytarny ograniczenia wpływów nomenklatury pojawił się 
w krajach Azji Środkowej i w Azerbejdżanie. Jego przejawem stał się spa-
dek odsetka polityków nomenklaturowych w elitach rządzących niektórych 
państw. Szczególnie wyraźnie widać to na przykładzie Azerbejdżanu i Turk-
menistanu, gdzie po śmierci pierwszych prezydentów ich młodsi następcy 
najwyraźniej nie czuli się zmuszeniu do otaczania się ludźmi wywodzą-

---