Psixologik xusijsiyatlari

3. Go‘daklik davrining psixulogik xususiyadari
Go‘daklik davri - bu bolaning himoyasiz, kam har:
3
kat, atrofidagi 
hodisalarga juda kam reaksiyasi bo‘lgan boladan juda jadal ravishda 
rivqjlanadigan, faol, tez ilg‘aydigan, harakatchan, yordamga chaqira 
oladigan quvnoq bolaga aylanish davridir. Go‘dak yoshidagi bola ham 
jismonaii, ham psixik, ham ijtimoiy jUiatdan juda tez rivqjlanadi. U 
(]isqa vaqt ichida kattalar bilan mimosabat o‘raatadi, predmetlami 
ushlashga va ulardan foydalanishga o‘rganadi. U atrof-olamdagi 
narsalami kuzatadi, preclmetlanii qo‘li bilan ushlab, ularni qandayligini 
bilishga intiladi, tovushlarga e’tibor beradi va predmetlami 
harakatlantirish yordamida shu tovushlarni o‘zi yaratishga harakat 
qiladi. U o‘z onasi va boshqa yaqinlari bilan emotsional munosabatga 
kirishadi. Juda qisqa vaqt ichida, kattalaming yaqin kelishidan 
quvonadiigan bolaga ayhina^.
Ilk yoshdagi bolaning harakat faoliyati uning rivojlanish darajasini 
va nerv tizimining fimlcsional holatini aks ettiradi. N.D. Levitovning 
ko‘rsatishicha, yangi harakatlami egallash analizatorlaraing rivojlanishi 
bilan chambarchas bog‘langandir, zotan kichkina bola olamni sezish 
yordami bilan biladigan mavjudot bo‘lg{mligi sababli, hfirakatlaming o‘z 
vaqtida taraqqiy etishi bola umumiy psixik taraqqiyotini ko‘rsatuvchi 
omil bo‘lib xizmat qiladi. Ilk yoshdagi bolalaming muskixllari juda bo‘sh 
bo‘ladi.
Go‘daklik yoshida bolalami harakat ko‘nikmalari, ayniqsa qo‘l va 
oyoqlaniing murakkab 
sensor koordinatlashgan 
harakatlari tez 
shakllanadi. Bu harakatlar keyinchalik bolalami biUsh va aqliy 
(lobiliyatlarini yuzaga kelisbida judayam sezilarli roll o‘ynaydi. Bola 
qo‘l va oyoq harakatlari hisobiga olam haqida axborotlami ahamiyatli 
(|ismini oladi. Qo‘lning 
murakkab har^atlari idroloiing birlamchi 
shakliga kiradi va odamning aqliy faoliyatini mukammallashuvini 
(a’minlcvchi uning ajiahnas qismiga aqlanadi. Bola qo'lining katta 
impulsiv faoUigi hayotining birinchi haftasida namoyon bo‘ladi. Bu 
faollik qo‘llarni silkitish, ushlash, barmoqlar harakatlarini o‘z ichiga 
oladi. Bola 3-4 oyUgidji predmetlarga qo‘l uzata boshlaydi, katalaming 
yordami bilan o‘tiradi. 5 oyligida u hariikatsiz predmetlami qo‘U bilan 
iishlay ()ladi. Bola harakatlanayotgan n;arsani kuzata boshlaydi. U turli 
ovozlaiga, jumladan, kattalaming tovushlariga e’tibor beta boshlaydi.

---

Go‘daklik davridagi bolaning hayoti to‘liq kattalar bilan 
hamkorliqdagi emotsional mmiosabat bilan bog‘liti bo‘lib, bola 
kayfiyatining yaxshi bo‘lishiga to‘g‘ridan-to‘g ‘ri ta’sir ko‘rsatadi. 4-5 
oyligidaia boshlab, bola o‘z yaqinlarini begonalardan ajrata boshlaydi. 
Kattalar bilan emotsional munosabat sliu yoshdagi bolalaming asosiy 
yetakchi faoliyati bo'lib, bola psixil; taraqqiyotining asosi bo‘lib 
hisoblanadi. Kattalaming doimiy ravishda bola bilan birga bo‘lishlariga 
imga о‘:г diqqatlarini qaratishlariga odatlanislii, uning o‘yinchoqlarga 
nisbatan qiziqishining susayishiga olib kelishi mixmkin. Tarbiyaning 
to‘g‘ri olib borilishi bolaning kattalsir bilan bo‘ladigan muomala- 
munosabadni 
predmetlar, 
o‘yinchoqlar 
bilan 
munosabatining 
abnashinishiga olib keladi. Kattalar yordami bilan bajariladigan barcha 
xatti-harakatlari bolaning kelgusi psixik rivoji исЬш
1
asos bo‘ladi. 
Kattalaming bolaga nisbatan emotsional mimosabati, uliiming gaplariga 
bolaning o‘z diqqatini qaratishi, javob qaytarishga harakat qilishi, ba’zi 
so‘zlami yodida saqlab qolib, emotsiya bildirisM, diqqat, xotira, nutq va 
boshqa bilish jarayonlajrining rivojlanishiga zamin bo‘ladi. Ikki oylik

---

(lavridari boshlab bolada oddiy ranglanii ajratish, 3-4 oyligidan boshlab, 
csa predmetlaming shaklini ajratish layoqati yuzaga kela boshlaydi.
Go‘dak bola 2 oylik vaqtidan bosMab, o‘z onasining yuzini va 
ovozini o‘zgalamikidan ajrata boshlaydi. 2-3 oylikdein boshlab esa, 
onasining tabassurni va kulgusiga tabassmn va turli harakatlar bilan 
javob qaytaradi.
3-4 oyligidan boshlab, bolalar yaqinlariga o‘z harakatlari bilan 
ko‘rish, eshitish yoki gapirishni xohlayotganhgini ko‘rsatadilar. 
8 
oyligidan boshlab esa, bola o‘zgacha miihit va begonalar qo‘liga tushsa, 
o‘z xavotirini yig‘isi orqali namoyon etadi. Bu xavotii 14-18 oyligida 
asta-sekinlik bilan kamaya boshlaydi.
2-3 oylik bolalarda yuzaga kelaiiigan narsalarni ushlay olish 
liarakatlarining shakllariishi ularda predmetlaming shakli va hajmini 
idrok qilishlarini rivojlcinishiga olib keladi. Bir yoshga yetgan bolada 
atrof muhitni bilishga qiziqishi va rivojlanayotgan bilish faolligi ko‘zga 
(ashlanadi.
Gci’dak bolalar jismoniy jihatdan tez rivojlanishi bilan birga psixik 
jihatdan ham juda tez rivojlanadilar. Chaqaloq bolalar psixikasining 
rivojlanishi, birinchidan, an^izatorlaming takomillashuvi bilan bog’liq 
bo’lsa, ikkinchidan, mustaqil harakatlarining o’sishi bilan bog’liqdir. 
Analizatorlaming tez takomillashuvi natijasida bola uch oylik 
bo’lgandan so’ng unda clastlabki shartli reflekslar yuzaga kela boshlaydi. 
Demak, ana shu davrdan boshlab bola psixikasi tez ri\ ojlanish yo’liga 
kiradi. Yuqorida aytib o’tganimizdek, u dastawal bolada harakal 
analizatorlari bilan bog’liq bo’lgan, undan so’ng eshitish va ko’rish 
analizatorlari bilan bog’liq bo’lgan shartli reflekslar yu
2
:aga keladi. Ana 
shu taricja barcha analizatorlarga nisbafam har xil muralckablikda shartli 
reflekslar tobora ko’plab yuzaga kela boradi. Shartli reflekslaming 
yuzaga kelishi bola psixikasining rivojlanishi uchxui moddiy zamin 
bo’ladi.
Keyir chalik, ya’ni ikld-uch oylik bolalarda analizatorlar faoliyatining 
takomillashuvi natijasida ta’sir qilayotgan qo’zg’atuvchilami farqlash 
qobiliyati jmzaga kela boshlaydi. Dasitawal turli ovozlami, so’ngra 
ayrim yorqin ranglami, ta’mlami, farqlay boshlaydi. Nilioyat, uch oylik 
bola atrofidagi juda ko p narsalardan odamni farqlaydigan va odamga 
iiisbatan qandaydir boshqacha veaksiya qiladigan bo’ladi. Uch oylik bola 
oldiga kelgan odamga tikilib, emotsiomd munosabatda bo’la boshlaydi. 
IJ odaffiga uzoq vaqt tikilib qaraydi. Lablarini haral^atlantirib, tilini 
aylantirib, go’yo odamrdng nutqiga taqlid qilmoqchi bo’ladi. Ana shu

---

davrdan boshlab bolalar bilan imkoni boricha mehribonlik ohangida 
gaplashib turish kerak. Ana shunday munosabatlar natijasida bolada 
qandaydir aktivlik, kattalarga talpinish reaksiyasi yuzaga keladi. 
Psixologlar bolalarda kattalar bilan bo’lgan munosiibatdan yuzaga 
keladigan emotsional reaksiyalarai