Psixologiya” fakulteti “yoshlar psixologiyasi” yo‘nalishi

1.3 O‘quvchilarning o‘quv faoliyatida o‘zini o‘zi tartibga solishining tipologik xususyatlari.
Har bir shaxs o‘zining barcha o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi, bu esa shaxslarni ma’lum guruhlarga birlashtirishga imkon beradi. Tipologik yondashuv o‘quv faoliyati jarayonida shaxsga psixologik va pedagogik ta’sirning yetarli usullarini aniqlashni ilmiy asosga qo‘yishga imkon beradi, bu esa individual yondashuvning ahamiyatini oshiradi. Biroq, ushbu yondashuvni o‘quv yurtlarida qo‘llash imkoniyati talabalar o‘rtasidagi psixologik farqlarni kam o‘rganilganligi sababli hali ham yetarli darajada oshkor etilmagan. Ta’lim faoliyatini o‘zini o‘zi tartibga solishning tipologik xususiyatlarini bilish jamiyatning ijtimoiy rivojlanishining hozirgi bosqichida maktab ta’limini modernizatsiya qilish jarayonida tashkiliy va pedagogik xarakterdagi muammolarni hal qilish uchun zarurdir. O‘quv faoliyatini o‘z-o‘zini tartibga solishning tarkibiy-dinamik mexanizmini tushunish bilan bir qatorda, tipologik xususiyatlarni bilish o‘quv muhitining xususiyatlarini hisobga olgan holda o‘quv faoliyatini o‘z-o‘zini tartibga solish dasturlarini ishlab chiqishga imkon beradi, o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanish bosqichini hisobga olishga va faoliyatning o‘zini o‘zi boshqarish darajasini oshiradigan tuzatish vositalarini belgilashga imkon beradi, natijada o‘quv faoliyati samaradorligi va ijtimoiy faol shaxs shakllantiriladi. O‘z – o‘zini tartibga solish, o‘quv faoliyati sub’ekti tomonidan ichki va tashqi faoliyatni amalga oshirish jarayoni sifatida, xulq-atvor va faoliyatni boshqarish, muayyan faoliyat turida ichki holatni o‘zlashtirish-ta’lim bilan tavsiflanadi. O‘z-o‘zini boshqarish o‘quvchilarning o‘quv faoliyatida maksimal darajada o‘zini o‘zi anglashiga yordam beradi.
O‘quv faoliyati talabaning shaxsiga bir qator muhim ob’ektiv talablarni qo‘yadi, ular faoliyat darajasini tahlil qilishda aniq kuzatiladi va o‘quv jarayonining samaradorligiga ta’sir qiladi. Faoliyat darajasida-motivatsion sohaga; harakat darajasida – maqsadlarni belgilash, hissiy-ixtiyoriy soha, o‘zini o‘zi qadrlash; operatsiyalar darajasida – tashkiliy-xulq-atvor vositalari va o‘quv mashg‘ulotlari maqsadlariga erishish usullari. Faoliyatni tahlil qilishning turli darajalarida talabalarning shaxsiyatini o‘rganish bizga talabalarning o‘zini o‘zi boshqarishning integral-dinamik tuzilishini aniqlashga va ularning o‘quv faoliyatini o‘z-o‘zini boshqarish tipologiyasini aniqlashga imkon berdi. O‘z-o‘zini tartibga solishni o‘rganishga tizimli darajadagi yondashuv, uning asosida o‘quv faoliyatini o‘z-o‘zini tartibga solish biz tomonidan tarkibiy qismlar va ko‘rsatkichlar ma’lum bir tuzilishda joylashgan va gorizontal va vertikal aloqalar bilan bog‘langan yaxlit tizim sifatida ko‘rib chiqilgan bo‘lib, bizga o‘quv faoliyatini o‘z-o‘zini tartibga solish jarayonini sifat va miqdoriy o‘rganishga imkon berdi. Biz o‘quv faoliyati talabalari tomonidan o‘z-o‘zini boshqarishni shakllantirish va rivojlantirish quyidagi o‘zaro bog‘liq darajalarda amalga oshirilishini aniqladik:
a) xulq-atvor va faoliyatni o‘zini o‘zi boshqarishning individual-faol (ob’ektiv-psixologik) darajasi;
b) o‘zini o‘zi boshqarishning shaxsiy (aslida psixologik) darajasi;
v) o‘z-o‘zini boshqarishning sub’ektiv (integral-psixologik) darajasi.
Xulq-atvor va faoliyat sub’ekti tomonidan o‘zini o‘zi boshqarishning har bir darajasida hissiy, ixtiyoriy, intellektual yo‘nalishning aqliy namoyon bo‘lishi mumkin.
Inson faoliyatidagi his-tuyg‘ular, bir tomondan, tashqi va ichki (motivatsion va o‘z-o‘zini anglash) jarayonlarning aksidir, boshqa tomondan, motivatsion-o‘zini o‘zi baholash jarayonlarini hissiy baholashni amalga oshirib, ular o‘z yo‘nalishini to‘g‘irlaydilar. Tuzatish funktsiyasini his-tuyg‘ular bilan tan olish va ularni motivatsion va o‘zini o‘zi baholash jarayonlari (shaxsiy va subyektiv darajalar) bilan bir qatorda inson faoliyatini (individual faoliyat darajasi) tartibga soluvchilardan biri sifatida ko‘rib chiqishga imkon beradi. O‘zboshimchalik bilan tartibga solishning shaxsiy darajasi harakatga bo‘lgan istakni ixtiyoriy ravishda tartibga solish bilan bog‘liq bo‘lib, uni amalga oshirish zarurati inson tomonidan ongli ravishda qabul qilinadi va motivatsiyani o‘zgartirish vositasi harakatning ma’nosini o‘zgartirish ma’nosi sifatida hisoblanadi. Shu bilan birga, ma’no biror narsaning (voqealar, harakatlar) boshdan kechiriladi, shu bilan birga ma’lum bir shaxs uchun shaxsiy, ahamiyatli bo‘ladi. Intellektual jarayonlar, tartibga solishning individual va shaxsiy darajalarini tahlil qilib, o‘zini o‘zi boshqarishning sub’ektiv darajasiga o‘tishga yordam beradi, bu xatti-harakatlar va faoliyatni nazorat qilish-o‘zini o‘zi boshqarish bilan bog‘liq va agar kerak bo‘lsa, ularni tuzatish bilan ham bog‘liq.
Maktab o‘quvchilarining o‘quv faoliyatini o‘z-o‘zini tartibga solishning tuzilishi va mexanizmini o‘rganish maktab o‘quvchilari namunasida (n \ u003d 1056 kishi) amalga oshirildi va maktab o‘quvchilari tomonidan o‘quv faoliyatini o‘z-o‘zini tartibga solishning tipologik xususiyatlarini aniqlashga xizmat qilgan asosiy ob’ektiv-psixologik va to‘g‘ri-psixologik ma’lumotlar talabalar namunasidagi uzunlamasına tadqiqotda olingan (n \ u003d 165, 7-11-sinf o‘quvchilari). Vladimir shahridagi 15 va 29-sonli maktablar. Tadqiqotda bir qator psixodiagnostik usullar qo‘llanilgan: kuzatish, shu jumladan kiritilgan, faoliyat mahsulotlarini tahlil qilish, ekspert baholash, 1-sonli motivatsion-samarali laboratoriya texnikasi O. V. Dashkevich, R. Kettellning 16 faktorli anketasi, L. A. ning asosiy hissiy usullarini aniqlash uchun so‘rovnoma. Zobkova, “o‘quv faoliyatini o‘z-o‘zini tartibga solishning ob’ektiv-faoliyat xususiyatlarini diagnostikasi” mualliflik anketasining variantlari, mualliflarning psixodiagnostik metodologiyasining variantlaridan birini o‘z ichiga olgan o‘qituvchilar o‘rtasida ekspert so‘rovi. Psixodiagnostik usullarning ro‘yxati o‘quvchilar tomonidan o‘quv faoliyatini o‘z-o‘zini tartibga solishning yuqoridagi uchta darajasida o‘z-o‘zini tartibga solish jarayonini o‘rganishga imkon berdi. Tadqiqot natijalari, shuningdek, maktab o‘quvchilari tomonidan o‘quv va kasbiy faoliyatni o‘zini o‘zi boshqarishning tipologik xususiyatlarini aniqlash uchun asos bo‘ldi. Biz o‘quv faoliyatining o‘spirin o‘quvchilari tomonidan o‘z-o‘zini tartibga solishning quyidagi turlarini ajratib ko‘rsatdik:
- samarali-o‘quv faoliyatidagi yutuqlarning akmeologiyasini ochib beradigan va talabani o‘zini o‘zi qadrlash, ishbilarmonlik kollektivistik motivatsiyasi, faol maqsadga muvofiqligi, o‘zini o‘zi boshqarish va faoliyatni amalga oshirish jarayonini baholaydigan faoliyatning rejalashtirish va ijro etish bosqichlarida mustaqil va tashabbuskor sifatida tavsiflaydigan o‘quv faoliyatini o‘zini o‘zi boshqarishning ishonchli turi.;
-faoliyatning rejalashtirish bosqichida mustaqillik va tashabbuskorlikning past darajasida namoyon bo‘ladigan o‘quv faoliyatini (passiv-shubhali talabalar) o‘zini o‘zi boshqarishning tashvishli-noaniq turi, o‘zini past baholash, o‘quv faoliyatidagi mumkin bo‘lgan muvaffaqiyatsizliklardan qochish uchun shaxsan nufuzli motivatsiya, harakatlar va faoliyatni maqsadli amalga oshirish jarayonida psixomotor faoliyatning pasayishi;
- o‘quv faoliyatini o‘z-o‘zini tartibga solishning o‘zini o‘zi tasdiqlaydigan turi (muxolifat-da’vo yo‘nalishi sub’ektlari), bu talabani faoliyatning rejalashtirish bosqichida mustaqil va tashabbuskor sifatida tavsiflaydi, bu o‘z-o‘zini hurmat qilish, faoliyatda muvaffaqiyatga erishish uchun shaxsiy motivatsiya, harakatlar va faoliyatni maqsadli amalga oshirish jarayonida beqaror faoliyat;
- o‘z-o‘zini tartibga solishning beqaror turi: beqaror o‘z-o‘zini hurmat qiladigan, beqaror shaxsiy-obro‘li motivatsiyaga ega, o‘quv faoliyati harakatlarini maqsadga muvofiqlashtirishda beqaror faoliyatga ega bo‘lgan beqaror faoliyat sub’ektlari.
Maktab o‘quvchilarining o‘quv faoliyatini o‘zini o‘zi boshqarishning samarali-ishonchli turining psixologik va akmeologik xususiyatlari. Talabalarning ushbu kichik guruhiga 7-9 sinf o‘quvchilarining 8,1 ± 0,6% va 10-11 sinf o‘quvchilarining 10,3 ± 1,0% jami sub’ektlar kiritilgan. Ushbu talabalarning hayotiy faoliyatini o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, ular turli xil qiziqishlarga ega: ular musiqani yaxshi ko‘radilar, she’rlar yozadilar, sport bilan shug‘ullanadilar, tabiatga qiziqadilar, badiiy ijod bilan shug‘ullanadilar. Ular o‘quv faoliyati jarayonida turli xil ijtimoiy ishlarga, shuningdek ijtimoiy foydali faoliyatning turli shakllariga qo‘shilishga intilishadi: turli tanlovlar, KVN, ijodiy kechalar va boshqalarni tashkil etish va o‘tkazish. Bunday holda, biz ular uchun o‘ziga xos bo‘lgan semantik-hayotiy yo‘nalishlarning xilma-xilligi haqida gapirishimiz mumkin, bu talaba shaxsiyatining shakllanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi kerak.
Talabalar vaqtni samarali rejalashtirishning ishonchli turiga ega. Ularning kundalik rejimi muvozanatli, ish va relaksiya chegaralariga ega. Ular yuqori darajadagi ishlash va jismoniy va ruhiy kuchlarni tiklashning yuqori darajasi bilan ajralib turadi.
Ushbu guruh maktab o‘quvchilarining faoliyati yuqori darajada: o‘quv fanlari bo‘yicha o‘rtacha ball 4,4 - 0,2 ballni tashkil etadi. Doimiy e’tibor, darslarda yuqori faollik, o‘rganilayotgan fanlarga qiziqish, sinfdagi konstruktiv munozaralar, fikrlashga intilish, qiziquvchanlik, tezkorlik talabalarning ushbu guruhining intellektual rivojlanishini ijobiy tavsiflaydi. Ular o‘qituvchilarning olingan baholari va baholariga etarlicha javob berishadi, o‘qituvchilar va ota-onalarning ko‘rsatmalarini bajarishda uyushgan va talabchan. Intizom, mas’uliyat, shkilotchilik ular muntazam ravishda o‘quv mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rishlari, ularni sababsiz o‘tkazib yubormasliklari bilan namoyon bo‘ladi. Ushbu talabalarning o‘quv faoliyatini o‘z-o‘zini tartibga solishning o‘ziga xos xususiyati muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizlik faktlariga hissiy qarshilikdir. Ular faoliyatning bosqich maqsadiga erishishda optimal ishonch darajasi (taxminan 70 %) bilan ajralib turadi. Ushbu talabalarning da’volarining o‘quv darajasi yetarliligi bilan ajralib turadi. Faoliyatdagi muvaffaqiyat va vaqtinchalik muvaffaqiyatsizliklar faktlariga o‘z-o‘zini tanqidiy munosabat ta’siri ostida ular introspektsiya, o‘zini o‘zi boshqarish qobiliyatini rivojlantirdilar.