Nikoh-oila munosabatlarining evolutsiyasi
6 - j a d v a 1
ham mumkin. K o‘pincha esa tabulam i buzganlar, ular buni
bilib qilganmi yoki bilmaymi, bundan q at’i nazar so‘zsiz ja-
zolangan, yo‘q qilib yuborilgan.
Ishlab chiqarishdagi jinsiy tabulam ing yuzaga kelishi urug‘
o ‘rtasida erkak va ayolni maishiy ajratib qo ‘yish bilan kuzatila-
31
di. Tabu vaqtida erkaklarga nafaqat ayollarga teginish, balki
ularga qarash, ular bilan gaplashish, ular tayyorlagan ovqatni
iste’mol qilish, hatto ular bilan bir tom ostida ya’ni «bir uyda»
b o ‘lishi taqiqlangan.
Dehqonchilikning yuzaga kelishi, mavsumiy dala ishlari-
ning ortib borishi bilan jinsiy tabulardan xoli vaqtlar borgan
sari kam muddatli bo ‘lib boravergan. Erkaklarda ham , ayollar-
da ham jinsiy zo‘riqishning jadalligi ortib borgan. Shuning
uchun tabulardan xoli qolgan vaqt oralig‘i o ‘ziga xos shahvoniy
aysh-u ishratlarga aylana borgan.
Atoqli psixolog Z. Freyd bu davrni o ‘z navbatida bayram-
larga qiyoslagan. Chunki aksariyat bayramlarda, boshqa kun-
lari taqiqlangan deyarli barcha narsaga ruxsat beriladi. Bu
bayramlarda hech nima bilan cheklanmagan, jo ‘shqin jinsiy
m uloqotlar amalga oshirilgan.
Shunday qilib, qisqa muddatli estrus yuzaga kelgan, biroq
endi bu estrus biologik sabablar bilan emas, ijtimoiy sabablar
bilan bc>g‘liq bo ‘lgan.
Bu vaqtlarda hali na nikoh va na oila
mavjud bo‘lgan.
() ‘z navbatida tabular keyinchalik nikohning ilk turlaridan
b o ‘lrnish ekzogam nikohlarni yuzaga keltiradi (ekzogam
nikoh — urug‘lararo, qabilalararo nikoh). Chunki tabular faqat
o ‘z urug‘i uchungina taalluqli bo ‘lib, unda qon-qarindoshlar
o ‘rtasida jinsiy m uloqot taqiqlangan, boshqa qabila yoki urug‘
a ’zolariga esa taalluqli bo‘lmagan. Shuning uchun erkaklarga
qayerdadir, ovloq joyda boshqa urug‘ga mansub b o ‘lgan ayolni
uchratib qolib, undan shahvoniy obyekt sifatida foydalanishi
mumkin bo ‘lgan. M abodo erkaklar uzoq m uddat qishloq xo‘ja-
lik ishlari bilan band b o ‘lgan vaqtlarida biron-bir begona erkak
bilan ayollar ham bu ishni qilishgan. Tabu davom etayotgan
davrda bir urug‘ erkagi o ‘z ayollaridan uzoqda, o ‘z kulbasida
boshqa urug‘ga mansub ayolni saqlashi mumkin bo ‘lgan.
Keyinchalik bu tasodifiy aloqalar qabila qoidalarida odatiy,
zaruriy, ko‘zda tutilgan odatlarga aylanib bordi. Bu o ‘rinda
odamlarga, bu «boshqa urug‘dagilar» bilan bo‘lgan aloqalardan
tu g cilgan nasllar nisbatan b o ;ydor, b aq u w at abjir ekanligi
seziliэ bordi. Bu aynan hozirgi zamon odami gomosapiens
shakllana boshlagan davrga, taxminan bundan 42—45 ming yil
lar muqaddamga to vg‘ri keladi.
Shunday qilib endogam iya
(faqat bir urug4 vakillari
32
o ‘rtasidagi jinsiy aloqa)dan, agomiya, ya’ni jinsiy munosabatlar-
ning vaqtinchalik taqiqlanishi orqali ekzogamiya (turli qabila
vakillari o ‘rtasidagi m untazam jinsiy aloqa) yuzaga keldi. Bundan
nikohning guruhli nikoh (дуально родовой) turi yuzaga kelgan.
G uruhli nikohda bir urug‘ erkaklari boshqa urug‘ning barcha
ayollari uchun er va aksincha ikkinchi urug‘ning erkaklari bi
rinchi urug‘ ayollarining erlari hisoblangan.
G uruhli nikohning yuzaga kelishi qaytanga nikoh juftlari
doirasini m a’lum bir guruh a ’zolari bilangina chegaralab, bir-
muncha, qisqartiradi.
Bunday hollarda boshqa urug‘dagi «erkak» bu qabilaga
faqat bitta maqsadda, «nikoh» maqsadidagina kelar edi, o ‘zlari
esa ona oilalarida yashardi va ishlashardi,
ular o ‘zlarining
«xotin»lari yashaydigan oilada hech qanday huquqqa ega emas
edilar.
G uruhli nikoh ikki urugliing nikoh aloqalaridan iborat
bo‘lgan — nikoh munosabatlarining birinchi shakli b o ‘lgan.
A lbatta, bunday urug‘larni hali m oddiy n e ’m atlar ishlab
chiqish emas, balki bolalam i dunyoga keltirishgina bog‘lab tur-
gan.
Ishlab chiqarish va bolalami dunyoga keltirish m uno
sabatlari bir-biridan ajratib q o ‘yilgan edi. Jinsiy aloqalar esa
faqat bir-birlari bilan mulkiy ishlab chiqarish ishlari bilan
bog‘lanmagan odam lar o ‘rtasidagina mavjud bo ig an .
Guruhli nikoh shaxsiy nikoh bo im ag an , ya’ni unda biron-
bir doimiy «ег-xotinlik» juftlari mavjud b oim agan. H ar bir
ayolning nikoh jufti aynan kim bolishligi urug‘ tom onidan bel-
gilanmagan, bu faqat odamlarning xolis xohishlari, istaklarining
namoyon b o iish i b o ig a n xolos. U rug‘ faqat zo‘ravonlik, maj-
burlash hollari kuzatilgandagina aralashishi m um kin b o ig an ,
ya’ni har bir individga o ‘zi qanday xohlasa, shunday y o l tutish
huquqi ta ’minlangan. Bunday munosabatlarni hozirgi zam on
tili bilan «nikoh», deb atash mushkul, chunki bunday m uno
sabatlar juftlardan na huquq, na majburiyat va na o ‘zaro
mas’uliyatni talab qilgan. Shuningdek, oila deb atash mumkin
b o ig an , bolalam i boqish va tarbiyalash bilan b o g iiq b o ig a n
alohida bir m uhabbat ham boim agan.
Tabiiyki, guruhli nikohda u yoki bu bolaning otasi kim
ekanligini aniqlash mushkul b o ig an , shuning uchun bolalar-
ning kelib chiqishi faqat ona tom onidangina hisoblangan.
U rug‘ni faqat ayolga tegishli tom oni tan olingan. Bolalar faqat
2 — O ila psixologiyasi
33
o ‘z onasinigina bilganlar. Ularning singillari, singiUarining bo-
lalari, tu g lsh g a n aka-ukalari va boshqa qarindoshlar ona
u ru g ln i tashkil qilgan.
G uruhli nikohning m oddiy asosi b o ‘lib asosan uy xo‘jaligi-
ni yuritish hisoblangan, chunki bu vaqtga kelib ovchilik ham
m a vaqt ham urug‘ ehtiyojini qondira olmay qolgan. Bu davrda
ayol uy xo‘jalik ishlari bilan bog‘liq b o ig a n barcha ishlarni ba-
jargan va shu bilan b o g iiq holda urug‘ a ’zolari o ‘rtasida o ‘ziga
xos hurm atga ega b o ig a n , urug‘ oqsoqollari kengashida e ’ti-
borli o ‘rin egallagan. M atriarxat (onalik) davri bir necha o ‘n
ming yillar davom etgan.
Keyinchalik guruhli nikoh doirasida o ‘zaro mayllar zaminida
yetarlicha doim iy juftlar shakllana boshladi. B undan paydo
b o ig a n juftli nikoh dastaw al bir erkak doimo faqat bitta ayol
bilan yashashligini bildirm agan. Erkak kishi bir necha ayol
bilan b o iish i m um kin b o ig a n , xuddi shuningdek ayol ham bir
necha erkak bilan m unosabatda b o ig a n . A n iq ro g l, bunday
nikohni juftli nikoh em as, balki ibtidoiy-egalitar, y a’ni teng
huquqli nikoh deyish to ‘g‘riroq b o ia d i. Tabiiyki, urug‘ning bir-
m uncha boobro‘ a ’zolari bir necha ayolga ega b o iish i m um kin
b o ig an . Bu davrga kelib ko‘p erlilik kamroq uchragan.
Bunday juft nikohlar taxm inan bundan 25—24 ming yillar
m uqaddam urug‘ ichida xo‘jalik va iqtisodiy m unosabatlarning
yangi shakllariga o lis h bilan xususiy mulkchilikning yuzaga ke
lishi bilan b o g iiq b o ig an . Bu y o ld a qo‘yilgan birinchi qadam
«sovg‘a ayirboshlash» deb atalgan odat bo ig an .
D ehqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi bilan
urug‘ning, qabilaning har bir a ’zosi m ehnati mahsuldorligi
sezilarli darajada ortgan va bu ortiqcha iste’m ol mahsulotlari-
ning yuzaga kelishiga olib kelgan. H ar bir ishchi o ‘zi yaratgan
mahsulotni qabilaning «umumiy qozoniga» tashlaydigan es-
kicha taqsimot shakli endi ishlab chiqarishning yanada rivoj-
lanishiga to ‘sqinlik qila boshladi (chunki bu qabilaning порок,
dangasa a ’zolarini ham ishlab chiqish faoliyatidan jazosiz
qutulib qolishligiga olib kelgan). Shuning uchun qabila or
tiqcha m ahsulotni m a’lum bir qismini qabila mulkiga o ‘zining
abjirligi, chaqqonligi, ishlab chiqarish faoliyatida ko‘proq m u-
vaffaqiyatlarga erishganligi bilan farqlanib turgan a ’zolariga
«mukofot» tariqasida taqsim lashga ruxsat berishga m ajbur
b o ig a n . H am m aga teng taqsim lash bilan birga asta-sekin
34
odamning imkoniyatiga, uning qabila mulkiga qo ‘shayotgan
ulushi miqdoriga qarab «mehnat haqi» taqsimlana boshlangan.
Agar teng taqsimlanishda jam oa m ahsulotidan ulush olish
«huquqi» m azkur urug‘ga taalluqliligiga qarab berilgan b o ‘lsa
(jamoa mulkiga qancha hissa qo‘shganidan qat’i nazar), endi
bu
«huquq» mahsulot yaratishdagi ishtirokiga asoslanadigan
b o ‘ldi.
U rug‘ning ayrim a ’zolarida ortiqcha m ahsulot, shaxsiy
mulkning paydo bo ‘lishi, oilaning shakllanishi tom on q o ‘yilgan
yangi qadam b o ‘lgan «sovg‘a ayirboshlash»ni yuzaga keltirdi.
Erkak kishi boshqa urug‘dagi «o‘z ayoliga» «mukofotini» sovg‘a
qilgan, shuningdek ayol ham o ‘zinikini unga bergan. Toki ular
o ‘rtasida sovg‘a ayirboshlash davom etar ekan, erkak bilan ayol
o ‘rtasidagi jinsiy aloqa ham davom etavergan. Sovg‘a ayirbosh-
lashning to ‘xtatilishi esa ular o ‘rtasidagi aloqaning ham tu-
gashini bildirgan. Shunday qilib, nikohning yana bir turi indi
vidual juft nikoh yuzaga kelgan.
Bunda ayolni o ‘zining qondosh qarindoshlari, ya’ni o ‘z
urug‘i erkaklari bilan teng taqsimlash munosabatlari, boshqa
urug‘dagi erkaklar bilan esa sovg‘a ayirboshlash munosabatlari
bog‘lab turgan.
Shuni aytib o ‘tish joizki, juftli oilaning yuzaga kelishi,
boshidanoq uni o ‘z urug‘iga qarshi q o ‘yishni va onalik urug‘i
asoslarining buzilishiga olib kelishini bildirgan. Ya’ni erkak
kishi o ‘z mukofotini boshqa urug‘dagi
«o‘z ayoli» va uning
bolalariga qanchalik ko‘p bersa,
uning o ‘z onalik urug'iga
shunchalik kam ulush qolgan.
Biroq «er» hali «xotinning» va uning bolalarining yagona
boquvchisi bo ‘lmagan. Juftli oilalam i yanada asosliroq b o ‘lishi
uchun sovg‘a ayirboshlash noadekvat b o ‘lishi kerak edi, ya’ni
er xotiniga, xotin eriga berganga qaraganda ko‘proq berishi
lozim edi, shunday qilib u(er) xotinning bolalarini boquvchisi
b o ‘lib qolishi, sovg‘a ayirboshlash munosabatlari boquvchilik
munosabatlariga aylanishi lozim edi. Shu bilan birga erkakni
xotin va uning bolalari bilan aloqasi m untazam va uzoq m ud
datli b o ‘lib bordi.
N ihoyat (дуально родовой) qabilalararo
nikoh zaminida doimiy o ‘rin olgan xo‘jalik birligi — jam oa
tashkil topdi, unga erlar o ‘z xotinlari va ularning bolalari bilan
kirdi. Erkaklar o ‘z singillaridan, ayollar esa mos ravishda o ‘z
aka-ukalaridan ajralishdi. Yangi iqtisodiy xo‘jalik birligi yoki
35
oilaning yana bir turi — juft oila yuzaga keldi, unga, asosan er,
xotin va uning bolalari kirdi.
Endi nikoh o ‘ziga xotinning bolalarini tarbiyalash va bo-
qishni ta ’minlashni maqsad qilib qo ‘ygan erkak va ayolning it-
tifoqiga aylandi. Buning uchun er-xotinning har biri o ‘z
urug‘idan olgan ulushidan, mahsulotidan foydalanishgan. Juft
nikohning yuzaga kelishi bilan juftlar o ‘rtasidagi jinsiy m uno
sabatlar nafaqat shunchaki axloqiy m e’yorlar bilan boshqari-
ladigan doiralarga, balki, ijtimoiy-iqtisodiy doiraga (ramkaga)
kiritildi.
Oilani ibtidoiy jam oa tuzum i davridagi rivojlanishining
umumiy ko‘rinishlari asosan nikoh rishtalarini mustahkamlash
sari borib, nikohgacha va nikohdan tashqaridagi aloqalarni
chegaralab borgan. M asalan, Yangi Gvineyadagi papauslarda
nikoh mustahkamligini ta ’minlovchi shunday iqtisodiy vosita-
lardan biri b o ‘lib kelin uchun to ‘lanadigan to ‘lovlar(qalin) xiz-
mat qilgan. Er xotinini, uning bevafoligi uchun jazolash
huquqmi olgan, shuningdek yetkazilgan «axloqiy ziyon uchun»
uning o ‘ynashidan moddiy rag‘bat ham talab qilishi mumkin
bo ‘lgan. (Albatta, bu erkakni shu xotinning bolalarini boqishda
faqat uning eri bo ‘lganligi uchungina ishtirok etishga majburligi
bilan bog iiq b o ‘lgan. Shu bolalarni onasining eri — ota deb
atalgari, bu o ‘rinda biologik nuqtayi nazardan u haqiqatan ham
shu bolalarning otasi bo ‘lmasligi mumkin. Hali u vaqtlarda
biologik qarindoshlik ahamiyatga ega bo ‘lmagan.
Xususiy mulkchilikning yuzaga kelishi va m ustahkam la-
nishi bilan sinfiy m unosabatlar shakllana borgan, bu esa
nikohr ing hozirgi zam on shakli — monogamiyaning shaklla-
nishiga asos bo ‘lgan. M onogam oila va m onogam nikoh o ‘zi-
ning klassik shaklida faqat sinfiylik jamiyatining yetilishi bilan
tasdiqlana borgan.
Xususiy mulkchilikning yuzaga kelishi bir odam ishlab
chiqarish vositalarining to ‘la yoki boshqaruvchi egasi b o ‘lib
qolishini, boshqa odam esa ulardan butunlay m ahrum b o ‘lish-
ligini yoki xususiy mulk egasi tobe bo ‘lishligini bildiradi. Agar
aw alida ijtimoiy (jamoa) mahsulotini olish uchun faqat shu
jam oaning a ’zosi b o ‘lishgina kifoya bo ‘lsa, keyinchalik buning
uchun odamning ijtimoiy (jamoa) mehnatidagi haqiqiy ishtiro-
ki talab qilindi, so‘ng esa nafaqat jam oaga a ’zolik va na
m ehnat, balki aynan ishlab chiqarish vositalariga, xususiy
36
mulkka egalik jam iyatda ishlab chiqilgan m ahsulotni taqsim-
lashga asos bo ‘lib qoldi.
Teng taqsimlash va m ehnatiga yarasha taqsimlash o ‘rniga
xususiy m ulkka egaligiga qarab taqsim lash yuzaga keldi.
M ehnatning o ‘zi, o ‘z -o ‘zicha jam oa tom onidan yaratilgan
m ahsulotdan ulush olishga huquq berolmay qoldi. Qul o ‘zi
yaratgan mahsulotning arzimagan qismini olish huquqiga ham
ega b o ‘lmagan, chunki uning o ‘zi ham (butun borlig‘icha, hat-
to uning hayoti ham) to ‘laligicha xususiy mulk egasiga, quldor-
ga tegishli bo ‘lgan. Bu jam iyat miqyosida, oila miqyosida ham
shunga o ‘xshash o ‘zgarishlar ro ‘y bergan. Xususiy mulkchilik-
ka, sinfiylik jamiyatiga o ‘tish bilan, teng taqsimlanishning bu
tunlay yo‘qolishi bilan bolalarni boqish, tarbiyalash majburiyati
butunlay oila zimmasiga yuklatiladi. Bunda er faqat ishlab
chiqarish vositalarining egasi, mulkdori bo ‘lganligi uchungina
boquvchi hisoblanadi. Bu o ‘rinda u m ehnatda ishtirok etishi
yoki ishtirok etmasligi hech qanday ahamiyatga ega bolm agan.
Ayol esa faqat xususiy mulk egasi b o ‘lmaganligi uchun bo
quvchi rolida mavjud bo ‘lgan. Uning m ehnatda ishtirok etishi
(hatto oiladagi barcha moddiy boyliklar faqat uning m ehnati
evaziga yaratilgan b o ‘lsa-da) hech qanday rol o ‘ynamaydi.
Shunday qilib, sinfiylik jam iyatida er-xotin o ‘rtasidagi aloqalar
asosida ularning ishlab chiqarish vositalariga b o ‘lgan m uno
sabatlari yotadi.
Agar hatto ijtimoiy taqsimot b o ‘yicha kelayotgan m ahsu
lotning hammasi xotin tom onidan yaratilgan bo ‘lsa ham , agar
hatto er xotinni emas, balki xotin erni ta ’minlaydigan bo ‘lsa
ham xususiy mulk egasi bo ‘lib er hisoblangan, aynan u b o
quvchi hisoblangan. Shunday qilib, bu davrga kelib xotin qul
rolini bajarishga tushib qolgan. Ayollar k o ‘plab fuqarolik
huquqlaridan m ahrum etilgan, u qonun oldida ham o ‘z eri bi
lan teng b o ‘lmagan. Quldorlik va feodal jamiyatlarda faqat
erkaklargina bevosita ijtimoiy-iqtisodiy ishlab chiqarish m uno
sabatlari tizmiga kirishgan. Ayollar esa bu tizim lar bilan faqat
o ‘z erlari vositachiligi orqaligina aloqada b o ‘lgan.
Shu bilan birga erga oila uchun barcha majburiyat, barcha
m as’uliyat yuklatilgan. Er qonuniy tartibda oilani barcha a ’zo
larining, o ‘z farzandlarining x o ‘jayini deb e ’lon qilingan.
Qondoshlikni onalik chiziqlari b o ‘yicha hisoblash m um kin
bo‘lmay qolgan, uning o ‘rniga qarindosh-urug‘chilikni otalik
37
chizig‘i, shajarasi b o ‘yicha hisoblab kelingan. M asalan,
N apoleon kodeksida jum ladan, otasi kimligidan q at’i nazar
«Nikohda urug‘langan bolaning otasi er hisoblanadi», — deb
ta ’kidlangan. Bu erkakni o'zining biologik jihatdan ham ota-
likning ishonchliligini ta ’minlashga o ‘z xotinini begona erkak
bilan aloqaga kirishish ehtim olini bartaraf etishga intilishlarini
tug‘dirdi. X otindan vafodorlikni talab qilish ham , kelindan if-
fatlilikni talab qilish ham shundan kelib chiqqan. H atto er
ko‘pincha xiyonat ustida tutib olingan xotinini o ‘ldirish uchun
qonuniy huquqqa ham ega bo ‘lgan. M asalan, Fransiyada XIX
asrning oT talarida ham xotinning eriga xiyonat qilganligi
uchun unga 3 oydan 2 yilgacha qam oq jazosi belgilangan. Bu
talablar (monogamiyaning bu turi) aslida faqat ayollar uchun
tarqatilgan. Ayol kishi uchun jinoyat deb hisoblangan va jiddiy
oqibatlarga (huquqiy va ijtimoiy) olib keluvchi xatti-harakat
(masalan, turm ush o ‘rtog‘iga xiyonat qilish), erkak uchun,
qandaydir o b ro ‘ yoki ju d a yom on baholanganda unchalik
ahamiyatli b o ‘lmagan, faxr bilan «osib yurish» m um kin b o ‘lgan
axloqiy dog‘dek hisoblangan.
Dostları ilə paylaş: |