O’zi-o’ziga baho o’
ta yuqori ham shaxs xulq-atvoriga yaxshi ta’sir
ko’rsatmaydi. Chunki, u ham shaxs yutuqlari yoki undagi sifatlarning
boshqalar tomonidan sun’iy tarzda bo’rttirilishi, noo’rin maqtovlar, turli
qiyinchiliklarni chetlab o’tishga intilish tufayli shakllanadi. Ana shunday
sharoitda paydo bo’ladigan psixologik xolat «noadekvatlilik effekti» deb atalib,
uning oqibatida shaxs hattoki, mag’lubiyatga uchraganda yoki o’zida nochorlik,
uquvsizliklarni sezganda ham buning sababini o’zgalarda deb biladi va shunga
o’zini ishontiradi ham (masalan, «halaqit berdi-da», «falonchi bo’lmaganida»
kabi bahonalar ko’payadi). Ya’ni, nimaiki bo’lmasin, aybdor o’zi emas,
atrofdagilar, sharoit, taqdir aybdor. Bundaylar xaqida bora-bora odamlar
«oyog’i yerdan uzilgan», «manmansiragan», «dimog’dor» kabi sifatlar bilan
gapira boshlaydilar. Demak, o’z-o’ziga baho realistik, adekvat, to’g’ri bo’lishi
kerak.
Shunday qilib, o’z-o’ziga baho sof ijtimoiy xodisa bo’lib, uning mazmuni va
mohiyati shaxsni o’rab turgan jamiyat normalariga, shu jamiyatda qabo’l
qilingan va e’zozlanadigan qadriyatlarga bog’liq bo’ladi. Keng ma’nodagi yirik
ijtimoiy jamoalar etalon rolini o’ynashi oqibatida shakllanadigan o’z-o’ziga
baho — o’z-o’zini baholashning yuksak darajasi hisoblanadi. Masalan,
mustaqillik sharoitida mamlakatimiz yoshlari ongiga milliy qadriyatlarimiz,
vatanparvarlik, adolat va mustaqillik mafkurasiga sadoqat xislarining
154
tarbiyalanishi, tabiiy, har bir yosh avlodda o’zligini anglash, o’zi mansub
bo’lgan xalq va millat ma’naviyatini qadrlash xislarini tarbiyalamoqda. Bu esa,
o’sha yuksak o’z-o’zini anglashning poydevori va muhim shakllantiruvchi
mexanizmidir.
Demak, o’z-o’zini baholash — o’z-o’zini tarbiyalashning
muhim mezonidir.
