zonal iqlim tipi
xasd
ı
r v
ə
onun mövsümi xüsusiyy
ə
tl
ə
ri torpaq v
ə
bitki örtüyünün zonal tipl
ə
rini formala
ş
d
ı
r
ı
r. Bitki örtüyünün m
ə
hsuldarl
ı
ğ
ı
iqlim v
ə
torpaq
şə
raitind
ə
n as
ı
l
ı
d
ı
r.
Akademik A.A.Qriqoryev v
ə
M.
İ
.Bud
ı
ko (1959, 1962), M.
İ
.Bud
ı
ko (1977) t
ə
dqiqatlar
ı
na
ə
sas
ə
n co
ğ
rafi
zonalar
ı
n rütub
ə
tl
ə
nm
ə
şə
raiti ya
ğ
ı
nt
ı
lar
ı
n c
ə
min
ə
(ay, mövsüm, il
ə
rzind
ə
) gör
ə
deyil, quraql
ı
ğ
ı
n radiasiya indeksi
göst
ə
ricisi il
ə
daha tam xarakteriz
ə
olunur. Bu göst
ə
rici Yer s
ə
thinin illik radiasiya balans
ı
n
ı
n (R) h
ə
min sah
ə
d
ə
ki
illik ya
ğ
ı
nt
ı
lar
ı
n (r) miqdar
ı
n
ı
n buxarlanmas
ı
üçün s
ə
rf olunan istilik c
ə
min
ə
(L
r
) nisb
ə
tidir (c
ə
dv
ə
l 16.1).
Ad
ı
ç
ə
kil
ə
n mü
ə
llifl
ə
r zonan
ı
n termik
şə
raitini Yer s
ə
thi s
ə
viyy
ə
sind
ə
(standart mü
ş
ahid
ə
l
ə
r s
ə
thd
ə
n 2 m
hündürlükd
ə
apar
ı
l
ı
r) temperatur c
ə
mi il
ə
ifad
ə
edirl
ə
r, bu radiasiya balans
ı
n
ı
n miqdar
ı
il
ə
s
ı
x ba
ğ
l
ı
d
ı
r (c
ə
dv
ə
l
16.2).//
C
ə
dv
ə
l 16.1
Rütub
ə
tl
ə
nm
ə
şə
raitinin
xarakteristikas
ı
Quraql
ı
q
indeksi
Co
ğ
rafi zona
1 2
3
İ
zafi rütub
ə
tli 0,45-d
ə
n az
Arktik s
ə
hra, tundra, me
şə
-
tundra, alp (yüks
ə
k da
ğ
l
ı
q)
222
1 2
3
ç
ə
m
ə
nl
ə
ri
Rütub
ə
tli 0,45
…
1,00
Me
şə
Çat
ı
ş
mayan rütub
ə
tli 1,00
…
3,00
Me
şə
-bozq
ı
r, bozq
ı
r, yar
ı
ms
ə
hra
(kserofit subtropik bitkiliyi)
Quru 3,0-d
ə
n art
ı
q S
ə
hra
C
ə
dv
ə
l 16.2
İ
sti dövrün termik
şə
raiti (Qriqoryev, Bud
ı
ko)
Termik
şə
raitin
xarakteristikas
ı
Yer s
ə
thind
ə
temperatur
10
0
C-d
ə
n yüks
ə
k oldu
ğ
u
dövrd
ə
ki temperatur c
ə
mi
Co
ğ
rafi zona
1 2
3
Çox soyuq
Bütün il
ə
rzind
ə
havan
ı
n tem-
peraturu 10
0
C-ni keçmir
Arktik s
ə
hra, daim qar v
ə
buzlaq (qlyasial) olan
yüks
ə
k da
ğ
l
ı
q zona
Soyuq
0,0 … 1000
0
C Tundra
v
ə
me
şə
-tundra
Mülayim isti
1000 …. 2200
0
C
İ
yn
ə
yarpaql
ı
me
şə
, alp
ç
ə
m
ə
ni, da
ğ
bozq
ı
rlar
ı
v
ə
Sibirin bozq
ı
rlar
ı
İ
sti
2200 … 4400
0
C
Qar
ı
ş
ı
q v
ə
yarpaql
ı
me
şə
l
ə
r, me
şə
-bozq
ı
r,
bozq
ı
r
Çox isti
4400
0
C-d
ə
n çox
Subtropik bitki örtüyü,
yar
ı
ms
ə
hra v
ə
s
ə
hra
İ
qlim tipinin xarakteristikas
ı
na mütl
ə
q q
ı
ş
dövrü
şə
raitinin (havan
ı
n temperaturu, ya
ğ
ı
nt
ı
lar
ı
n xarakteri, qar
örtüyünün qal
ı
nl
ı
ğ
ı
) qiym
ə
tl
ə
ndirilm
ə
si d
ə
daxil edilir, bu torpaq
ə
m
ə
l
ə
g
ə
lm
ə
prosesind
ə
, bitki örtüyü tipinin
formala
ş
mas
ı
nda v
ə
onun inki
ş
af dinamikas
ı
nda mühüm
ə
h
ə
miyy
ə
t k
ə
sb edir. Q
ı
ş
dövrü
şə
raitinin
xarakteristikas
ı
16.3 sayl
ı
c
ə
dv
ə
ld
ə
verilir.
C
ə
dv
ə
l 16.3
Q
ı
ş
dövrü
şə
raiti (Qriqoryev v
ə
Bud
ı
ko)
Q
ı
ş
ı
n xarakteristikas
ı
Q
ı
ş
dövrünün meteoroloji
şə
raiti
1 2
S
ə
rt azqarl
ı
q
ı
ş
Yanvar
ı
n temperaturu -32
0
C-d
ə
n a
ş
a
ğ
ı
, qar
örtüyünün
ə
n yüks
ə
k orta dekadal
ı
q qal
ı
nl
ı
ğ
ı
50 sm-
d
ə
n az
S
ə
rt qarl
ı
q
ı
ş
Yanvar
ı
n temperaturu -32
0
C, qar örtüyünün orta
dekadal
ı
q
ə
n yüks
ə
k qal
ı
nl
ı
ğ
ı
50 sm-d
ə
n çox
Mülayim-s
ə
rt azqarl
ı
q
ı
ş
Yanvar
ı
n temperaturu -13… -32
0
C, qar örtüyünün
orta dekadal
ı
q
ə
n yüks
ə
k qal
ı
nl
ı
ğ
ı
50 sm-d
ə
n az
Mülayim s
ə
rt qarl
ı
q
ı
ş
Yanvar
ı
n temperaturu -13 … -32
0
C, qar örtüyünün
ə
n yüks
ə
k qal
ı
nl
ı
ğ
ı
50 sm-d
ə
n çox
Mülayim q
ı
ş
Yanvar
ı
n temperaturu 0 … 13
0
C, qar örtüyü azd
ı
r
Mülayim (isti) q
ı
ş
Yanvar
ı
n temperaturu 0
0
C, davams
ı
z qar örtüyü
İ
sti v
ə
soyuq dövrl
ə
rin müxt
ə
lif
şə
raitl
ə
rinin t
ə
hlili müxt
ə
lif co
ğ
rafi zonalara uy
ğ
un 12
ə
sas iqlim
vilay
ə
tinin ayr
ı
lmas
ı
na imkan vermi
ş
dir.
223
16.2.
İ
qlimin insan
ı
n t
ə
s
ə
rrüfat f
ə
aliyy
ə
tind
ə
ə
h
ə
miyy
ə
ti
H
ə
yat v
ə
insan
ı
n bütün t
ə
s
ə
rrüfat f
ə
aliyy
ə
ti mü
ə
yy
ə
n konkret iqlim
şə
raitind
ə
keçir.
İ
qlim resurslar
ı
ə
sas
t
ə
bii faktorlardan say
ı
l
ı
r.
İ
nsan
ı
n konkret
ə
razid
ə
iqtisadiyyat
ı
n müxt
ə
lif sah
ə
l
ə
rind
ə
istifad
ə
etdiyi gün
əş
radiasiyas
ı
, temperatur, ya
ğ
murlar, buxarlanma v
ə
dig
ə
r iqlim elementl
ə
rinin miqdarca qiym
ə
t m
ə
cmusu
iqlim
resurslar
ı
adlan
ı
r. Fasil
ə
siz b
ə
rpa olunan iqlim resurslar
ı
na i
ş
ı
q, gün
əş
radiasiyas
ı
, istilik; dövrü olaraq b
ə
rpa
olunan iqlim resurslar
ı
na is
ə
rütub
ə
tlilik, kül
ə
k, buludluluq v
ə
b. aiddir. K
ə
nd t
ə
s
ə
rrüfat
ı
istehsal
ı
prosesind
ə
bilavasit
ə
istifad
ə
olunan iqlim elementl
ə
ri (
fotosintetik aktiv radiasiya – FAR
, istilik, rütub
ə
t v
ə
b.)
aqroiq-
lim resurslar
ı
say
ı
l
ı
r.
İ
qlim, k
ə
nd t
ə
s
ə
rrüfat
ı
bitkil
ə
rinin co
ğ
rafi yay
ı
lmas
ı
v
ə
müv
ə
ff
ə
qiyy
ə
tl
ə
bec
ə
rilm
ə
sini, k
ə
nd t
ə
s
ə
rrüfat
ı
heyvanlar
ı
n
ı
n saxlanmas
ı
n
ı
, onlar
ı
n otar
ı
lma
şə
raitini mü
ə
yy
ə
nl
əş
dirir. Görk
ə
mli rus alimi K.A.Timiryazev
qeyd etmi
ş
dir ki, iqlim m
ə
lumatlar
ı
, yaln
ı
z bitkinin iqlim faktorlar
ı
na olan t
ə
l
ə
bat
ı
n
ı
a
ş
kar etdikd
ə
k
ə
nd
t
ə
s
ə
rrüfat
ı
üçün
ə
h
ə
miyy
ə
tli (faydal
ı
) ola bil
ə
r. Bu t
ə
l
ə
bat
ı
n k
ə
miyy
ə
tini a
ş
kar etm
ə
k üçün bitkinin inki
ş
af
ı
,
böyüm
ə
si v
ə
m
ə
hsuldarl
ı
ğ
ı
n
ı
n formala
ş
mas
ı
n
ı
n miqdarca ifad
ə
si, iqlim faktorlar
ı
il
ə
ə
laq
ə
si
mü
ə
yy
ə
nl
əş
dirilm
ə
lidir. Bir t
ə
r
ə
fd
ə
n iqlim faktorlar
ı
aras
ı
nda, dig
ə
r t
ə
r
ə
fd
ə
n is
ə
böyüm
ə
, inki
ş
af, q
ı
ş
adavaml
ı
l
ı
q
v
ə
m
ə
hsuldarl
ı
ğ
ı
n formala
ş
mas
ı
aras
ı
nda k
ə
miyy
ə
tc
ə
ifad
ə
olunan
ə
laq
ə
l
ə
r
aqroiqlim göst
ə
ricil
ə
ri
adlan
ı
r. Bu
göst
ə
ricil
ə
rd
ə
n istifad
ə
ed
ə
r
ə
k, müxt
ə
lif
ə
razil
ə
rin müxt
ə
lif k
ə
nd t
ə
s
ə
rrüfat
ı
bitkil
ə
ri bec
ə
rm
ə
k v
ə
k
ə
nd
t
ə
s
ə
rrüfat
ı
heyvanlar
ı
saxlamaq üçün iqlimin
ə
lveri
ş
lilik d
ə
r
ə
c
ə
sini mü
ə
yy
ə
n etm
ə
k olar.
İ
qlimin k
ə
nd t
ə
s
ə
rrüfat
ı
bax
ı
m
ı
ndan qiym
ə
tl
ə
ndirilm
ə
sind
ə
k
ə
nd t
ə
s
ə
rrüfat
ı
istehsal
ı
üçün ilin isti v
ə
soyuq dövrl
ə
rind
ə
t
ə
krar olunan
t
ə
hlük
ə
li meteoroloji hadis
ə
l
ə
rin m
ə
lumatlar
ı
ndan mütl
ə
q istifad
ə
edilm
ə
lidir. Bel
ə
hadis
ə
l
ə
r
ə
ayazlar,
quraql
ı
q, quru kül
ə
kl
ə
r, güclü kül
ə
kl
ə
r, tozlu tufanlar, torpa
ğ
ı
n eroziyas
ı
, dolu, pay
Dostları ilə paylaş: |