Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Birinci m ə rh ə l ə
- Sovet dövründ ə energetika quruculu ğ unun m ə rh ə l ə l
| Hidrogen enengetikas
ı plazmatik texnologiya institutunda hidrogen avtomobilinin yeni sxemi haz ı rlanm ı ş d ı r. Oksidl əş m ə daxili yanacaq müh ə rriyind ə deyil, elektrokimy ə vi generatorda gedir v ə burada da elektrik enerjisi al ı naraq müh ə rriyin ə sas 7 val ı n ı f ı rlad ı r. Hidrogen enerjisinin elektrokimy ə vi generatorun köm ə yil ə elektrik enerjisin ə transformasiyas ı (çevrilm ə si) polimer membranaya ə saslan ı r, bu is ə prosesin suyun qaynama temperaturunda getm ə sin ə imkan yarad ı r. Bu dig ə r sisteml ə rd ə yüks ə k temperatur şə raitind ə ba ş ver ə c ə k havadak ı azot oksidinin sintezi k ə nar edir. Avtomobil konserni Daymler-Bens (Almaniya) v ə «Bellard-Pauer-sistem» (Kanada) energetik kompaniyas ı istilik elementl ə rinin texnoloji inki ş af ı , istehsal ı v ə marketinqi ə m ə liyyat ı n ı n keçirilm ə sin ə raz ı l ı ğ a g ə lmi ş l ə r v ə dünyada ilk d ə f ə olaraq yüngül avtomobill ə r üçün istilik elementl ə rinin istehsal ı n ı qar ş ı ya v ə zif ə kimi qoymu ş lar. İ stilik elementl ə ri ekoloji t ə miz avtomobil müh ə rrikl ə ri haz ı rlamaq yolunda texnologiyada bir yenilik say ı l ı r. Burada ə sas yanacaq hidrogendir; onu katalizatorlu polimer membrandan burax ı rlar, o, hava oksigeni il ə kimy ə vi reaksiyaya girir; hidrogen suya, kimy ə vi enerji is ə elektrik enerjisin ə çevrilir. 218 Şə kil 15.14. 1950-2000-ci ill ə rd ə dünyada qaz ı nt ı yanaca ğ ı ndan istifad ə İ stilik element müh ə rriyinin dig ə r üstünlüyü – KPD-nin yüks ə k olmas ı d ı r. Benzin v ə dizel yanaca ğ ı il ə i ş l ə y ə n adi müh ə rrikl ə r üçün o, 25-45% t əş kil edir, istilik elementl ə rd ə is ə KPD – 70% v ə yüks ə k olur. Yax ı n vaxtlara kimi istilik elementl ə ri yaln ı z xüsusi m ə qs ə dl ə r üçün, m ə s ə l ə n, kosmik t ə dqiqatlar üçün konstruksiya olunurdu. Haz ı rda ondan stasionar v ə s ə yyar elektrik stansiyalar ı nda, sualt ı g ə mil ə rd ə v ə sualt ı qay ı qlarda güc qur ğ ular ı nda istifad ə olunur. Haz ı rda müxt ə lif istilik element növl ə rinin s ə naye istehsal ı na iri firmalar say ı lan «Mitsubisi xevi indatriz». «Toyota», «Fudzi», «Sanyo», «Tosiba», «Elenko Eyç-Bi», «Eyç-Pauer», « İ nterne ş nl yuen - sell», «BMV», «Simmens» v ə «Linde» ba ş lam ı ş lar. j) Az ə rbaycanda energetika Bölm ə ə sas ə n – «Az ə renerji» aksioner (s ə hmdar) c ə miyy ə tinin (AC) birinci vitse-prezidenti M.Novruzovun (1999) m ə lumatlar ı na ə saslanaraq yaz ı lm ı ş d ı r. Az ə rbaycanda energetika öz inki ş af ı nda m ə rh ə l ə l ə rl ə böyük inki ş af yolu keçmi ş dir. Birinci m ə rh ə l ə az güclü elektrik stansiyalar ı n birl əş dirilm ə si v ə milli s ə naye, ilk növb ə d ə neft s ə nayesinin formala ş mas ı tipini daha yüks ə k t ə min etm ə k üçün yeni stansiyalar ı n tikilm ə si il ə ba ş lanm ı ş d ı r. Respublikan ı n müxt ə lif regionlar ı nda s ə nayed ə v ə k ə nd t ə s ə rrüfat ı nda elektrik enerjisinin geni ş istifad ə si enerji sisteminin yeni keyfiyy ə tli inki ş af ı il ə ba ğ l ı olaraq ikinci m ə rh ə l ə y ə keçid üçün şə rait yaratd ı , inki ş af ı n üçüncü m ə rh ə l ə sind ə enerji sistemimizl ə , ba ş qa respublikalar ı n elektrik sisteml ə ri il ə paralel i ş apar ı lmas ı t əş kil olunaraq SSR İ -nin Vahid enerji sistemi yarad ı ld ı . Respublikan ı n «Az ə renerji» Aksioner (s ə hmdar) C ə miyy ə ti 1998-ci ild ə 11 elektrik stansiyas ı n ı birl əş dirir: g ə rginliyi 500, 330 v ə 220 kvt elektrik şə b ə k ə l ə rinin ümumi uzunlu ğ u 3000 km, g ə rginliyi 110 kv v ə a ş a ğ ı olan bölü ş dürücü şə b ə k ə l ə rinin uzunlu ğ u – 8000 km t əş kil edir. 1990-c ı ild ə «Az ə renerji»-d ə elektrik enerjisinin burax ı l ı ş ı 21 mlrd kvt saat olmu ş dur. Az ə rbaycanda enegetikan ı n yaranma m ə rh ə l ə l ə ri XIX ə srin sonunda dünyada ilk d ə f ə elektrik enerjisinin istehsal ı ba ş lanm ı ş d ı r. Bu dövr ə q ə d ə r Az ə rbaycanda art ı q neft ç ı xar ı lmas ı na ba ş land ı ğ ı vaxtdan elektrik enerjisind ə n istifad ə olunmu ş dur. Bu dövrd ə (1898-ci il) Bak ı n ı n neft s ə nayesi dünyada istehsal olunan neftin yar ı s ı ndan çoxunu t əş kil etmi ş dir. Neft m ə d ə nl ə rini elektrikl ə t ə min etm ə k üçün ilk d ə f ə olaraq 5-50 kvt-l ı q elektrik stansiyalar ı qura ş d ı r ı lm ı ş d ı r. Neft s ə nayesinin intensiv inki ş af ı elektrik enerjisini yüks ə ltm ə yi t ə l ə b edirdi.Bu problemin perspektivliyini v ə m ə nf əə tliyini bil ə n bir s ı ra xarici elektrotexniki firmalar – «Simens - Qalske», «AEQ» v ə ba ş qalar ı Bak ı da daha güclü elektrik stansiyalar ı tikm ə k bar ə d ə müraci ə t etdil ə r. Bu m ə qs ə dl ə 1898-ci ild ə «Elektrik gücü» aksioner (s ə hmdar) c ə miyy ə ti yarad ı l ı r. 1900-cü ilin mart ı nda «Elektrik gücü» AC Bak ı da iki elektrik stansiyas ı layih ə l əş dirir v ə onlar ı n 219 tikilm ə sin ə ba ş lan ı r: «Belqorod» - 6000 l.s., v ə Bibi-Heyb ə t – 1000 l.s. (sonralar o «Krasnaya zvezda» İ ES v ə Krasin ad ı na İ ES adland ı r ı ld ı ). 1902-ci ilin mart ı nda istismara burax ı lan Belqorod elektrik stansiyas ı nda «Zulcer» firmas ı na h ə r birinin 1000 l.s gücü olan dörd buxar ma ş ı n ı , «Lezner» firmas ı n ı n 2000 l.s. gücü olan buxar ma ş ı n ı , AEQ firmas ı n ı n 6000 v g ə rginlikli generatoru qura ş d ı r ı ld ı . Bibi-Heyb ə t elektrik stansiyas ı nda «Simens-Qalske» firmas ı n ı n 500 l.s. gücünd ə olan iki buxar ma ş ı n ı qoyuldu. Belqorod v ə Bibi-Heyb ə t elektrik stansiyalar ı o dövr üçün Rusiyada ə n böyük stansiyalar idi. 1912-ci ild ə Bibi-Heyb ə t v ə Belqorod elektrik stansiyalar ı n ı n növb ə ti geni ş l ə ndirilm ə sin ə ba ş land ı . İşə AEQ firmas ı n ı n 8000 kvt gücünd ə olan turbogeneratoru daxil edildi. Bel ə turbogeneratorun daxil edilm ə si Bibi- Heyb ə t elektrik stansiyas ı n ı n gücünü 10800 kvt-a çatd ı rd ı . 1914-cü ild ə Bibi-Heyb ə t v ə Belqorod stansiyalar ı aras ı nda ə laq ə yarad ı ld ı . Bu tarixi Az ə rbaycanda elektrik sisteminin yaranmas ı tarixi hesab etm ə k olar. 1915-1917-ci ill ə rd ə Bibi-Heyb ə t stansiyas ı Rusiyada ə n böyük v ə Avropada ə n faydal ı stansiyaya çevrildi. 1915-ci ild ə bu iki elektrik stansiyas ı n ı n ümumi gücü 47000 kvt-a çatd ı r ı ld ı . 1913-cü ild ə respublikan ı n G ə nc ə , Şə ki, Quba v ə L ə nk ə ran şə h ə rl ə rind ə ümumi gücü 635 kvt olan bir s ı ra kiçik elektrik stansiyalar ı i şə dü ş dü. Sovet dövründ ə energetika quruculu ğ unun m ə rh ə l ə l ə ri 1920-ci ild ə «Elektrotok» energetika kompaniyas ı qabaqlar xüsusi firmalara m ə xsus olan daha be ş m ə d ə n elektrik stansiyas ı n ı (Roman ı – 4000 kvt, Zabrat – 720 kvt, Sabunçu – 700 kvt, Suraxan ı – 900 kvt v ə Artyom adas ı – 1420 kvt) birl əş dirdi. «Elektrotok» elektrik stansiyas ı n ı n ümumi gücü 56000 kvt-a çatd ı r ı ld ı . Bak ı n ı n m ə d ə nl ə rind ə neft istehsal ı dünyan ı nk ı n ı n 17,8%-ni v ə SSR İ -nin neft hasilat ı n ı n 80%- ə q ə d ə rini t əş kil etm ə sini n ə z ə r ə alaraq QOELRO-nun plan ı nda Bak ı s ə naye rayonunun elektrikl əş dirilm ə sin ə xüsusi diqq ə t ayr ı ld ı . Elektrik stansiyalar ı n ı n geni ş l ə ndirilm ə si il ə yana ş ı , elektrik şə b ə k ə l ə ri d ə inki ş af etdirildi. 1935- ci ild ə elektrik sisteminin gücü 176 min kvt-a q ə d ə r art ı r ı ld ı . Layih ə y ə uy ğ un olaraq «Krasnaya Zvezda» İ ES-d ə h ə r birinin gücü 25000 kvt olan iki terlofikasiya turbini, Krasin ad ı na İ ES- ə is ə 25000 kvt gücü olan h ə r bir kondensasiya turbini qoyuldu. 1939-cu ild ə bütün aqreqatlar i şə sal ı nd ı . Sistemin gücü 251,6 min kVt-a çatd ı r ı ld ı . 1941-ci ild ə Sumqay ı tda İ stilik Elektrik M ə rk ə zi yarad ı laraq gücü 24000 kvt olan kondensasiya turbini v ə gücü 25000 kvt olan AP-25-l tipli teplofikasiya turbini i şə sal ı nd ı . 1940-c ı ild ə Az ə rbaycan energetika sisteminin gücü 251000 kvt-a çatd ı r ı laraq 1920-ci il sistemind ə n 5 d ə f ə çox t əş kil etdi. 1940-c ı ild ə yar ı mstansiyalar ı n say ı – 139, 20 – 110 kvt-l ı q hava x ə tl ə rinin uzunlu ğ u 651 km, güc transformatorlar ı n ı n ümumi gücü 589600 kvt t əş kil edirdi. Bu ill ə rd ə «Severnaya» İ ES-i v ə Ming ə çevir SES-i i şə sal ı nd ı , f ə aliyy ə td ə olan elektrik stansiyalar ı nda rekonstruksiya i ş l ə ri apar ı ld ı . «Severnaya» İ ES-d ə yeni enerji bloku montaj edildi, Ə li Bayraml ı İ ES-i tikildi. 1980-ci ill ə rd ə h ə r birinin gücü 390 mvt olan iki aqreqatdan ibar ə t Şə mkir SES-i tikildi. 1983-cü ild ə Az ə rbaycan İ ES-d ə iki aqreqat ı n montaj i ş l ə ri qurtard ı . Haz ı rda Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|