Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mezofitl ə r
- Kserofitl ə r
- Sukkulentl ə r
- Evkserofitl ə r
- Noykilokserofitl ə r
- Sklerofitl ə r
- Halofitl ə r
| Havan
ı n rütub ə tliyi (n ə mliyi) vahid h ə cmd ə (1m 3 ) havada olan su buxar ı n ı n qramla miqdar ı (mütl ə q rütub ə t) v ə nisbi rütub ə t - verilmi ş temperaturda havada olan su buxar ı n ı n elastikliyinin (t ə zyiqinin) doymu ş buxar ı n elastikliyin ə (t ə zyiqin ə ) nisb ə tinin faizl ə ifad ə sidir. Havan ı n n ə mliyi orqanizm ə örtük vasit ə sil ə suyun daxil olmas ı , h ə mçinin h ə min yolla t ə n ə ffüs yollar ı il ə suyun xaric edilm ə sini mü ə yy ə nl əş dirir. Tropik ya ğ ı ş l ı me şə l ə rin alt yaruslar ı nda – 100% nisbi rütub ə tlik şə raitind ə su itirm ə y ə uy ğ unla ş an bitkil ə r var, s ə hrada is ə h ə tta uzunsürm ə y ə n quraql ı q dövründ ə bel ə b ə zi bitkil ə rin su balans ı pozulmur. Bitkinin rütub ə tliy ə adaptasiya üsullar ı ndan as ı l ı olaraq bir neç ə ekoloji qrup ayr ı l ı r: m ə s ə l ə n, hiqrofitl ə r – olduqca rütub ə tli torpaqlarda yüks ə k rütub ə tlilik şə raitind ə bit ə n bitkil ə r. Bu bitkil ə rin ə sas xüsusiyy ə ti onlarda su s ə rfinin qar ş ı s ı n ı alan uy ğ unla ş malar ı n olmas ı d ı r. Su hövz ə l ə rind ə s ə rb ə st üz ə n v ə ya kökl ə ri il ə hövz ə nin dibin ə b ə rkimi ş , tamamil ə suya batm ı ş su bitkil ə ri, b ə z ə n yarpaqlar ı v ə ya çiç ə kl ə ri suyun s ə thin ə ç ı x ı r (üzür). İ ti axan çaylarda ya ş ayan bitkil ə r reofitl ə r adlan ı r (m ə s. liloderma, su mam ı r ı ). Hiqrofitl ə r üçün katikula buxarlanmas ı s ə ciyy ə vidir. Bura düyü (ç ə ltik), papirusu misal ç ə km ə k olar; mezofitl ə r – orta d ə r ə c ə d ə rütub ə tli torpaqlarda bit ə n bitkil ə r. Kserofitl ə rl ə hiqrofitl ə r aras ı nda keçid t əş kil edir. Mezofitl ə r ə ə sas ə n a ğ ac v ə kollar, xüsusil ə ç ə m ə n bitkil ə ri (ç ə m ə n q ı rt ı c ı , üçyarpaq yonca, pi ş ikquyru ğ u v ə s.), k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə rinin çoxu v ə alaqlar daxildir; Mezofit qrupla ş malar ı müxt ə lif bitm ə şə raitl ə rind ə müxt ə lif h ə yati formalara malik olur. A. İ . Ş ennikov (1950) mezofitl ə ri 5 qrupa ay ı r ı r. 1. H ə mi şə ya ş ı l mezofitl ə r – rütub ə tli tropikl ə rin a ğ ac v ə kollar ı ; 2. Q ı ş ı ya ş ı l a ğ ac mezofitl ə ri – tropik v ə subtropik növl ə r olub, quraql ı q dövründ ə yarpaqlar ı n ı tökür v ə qeyri-aktiv v ə ziyy ə t ə keçir; 3. Yayda ya ş ı l a ğ ac mezofitl ə ri – mülayim zonan ı n a ğ ac v ə kollar ı . Q ı ş vaxtlar ı yarpaqlar ı n ı tökür v ə donmu ş hala keçir; 4. Yayda ya ş ı l ot bitkil ə ri. Q ı ş a yax ı n b ə rpa tumurcuqlar ı ndan ba ş qa yerüstü hiss ə l ə ri quruyur; 5. Efemerl ə r v ə efemeroidl ə r – arid zonada m ə skunla ş ı r, q ı sa rütub ə tli dövr müdd ə tind ə vegetasiya keçirir. Mezofitl ə r m ə hdud su il ə t ə min olunma ğ a v ə havan ı n temperaturunun d ə yi ş k ə nliyin ə uy ğ unla ş ı r. Onlarda hüceyr ə ş ir ə sinin osmotik t ə zyiqi kifay ə t q ə d ə r yüks ə k oldu ğ undan kök sisteminin sorucu gücünü t ə min edir. Bunun say ə sind ə turqor v ə ziyy ə tini saxlamaq v ə fotosintez prosesinin getm ə si üçün kifay ə t q ə d ə r su olur. İ lin ə lveri ş siz mövsüml ə rind ə qeyri-aktiv v ə ziyy ə t ə («sakitliy ə ») keçm ə si mezofitl ə rin kompleks faktorlara adapta- siya olunmas ı d ı r, bu faktorlardan apar ı c ı yeri su balans ı n ı n saxlanmas ı tutur. Kserofitl ə r – bir s ı ra uy ğ unla ş d ı r ı c ı ə lam ə t v ə xass ə l ə rin köm ə yi il ə istiy ə v ə susuzlu ğ a dözüb, quraq yerd ə ya ş ayan bitkil ə rdir, 20- 50% su itirildikd ə solma ğ a dözür. Kserofitl ə r ə sas ə n a ş a ğ ı dak ı ekoloji-fizioloji qruplar ı ə hat ə edir. Sukkulentl ə r – ə tli yarpaq (aqava, aloye), yaxud gövd ə si (kaktuslar), kökü üst qatdan yay ı lan, istiy ə davaml ı , lakin susuzlu ğ a dözumsuz bitkil ə r; hemikserofitl ə r – kök sistemi qrunt suyuna çatan, quraql ı ğ a davaml ı , lakin uzun müdd ə t susuzlu ğ a dözm ə y ə n, transpirasiya v ə madd ə l ə r mübadil ə si intensiv ged ə n bitkil ə r. Bura çöld ə (bozq ı rda) bit ə n istiy ə davams ı z (m ə s. sürv ə ) v ə s ə hrada bit ə n istiy ə davaml ı (m ə s. d ə v ə tikan ı ) bitkil ə r daxildir; Evkserofitl ə r – kök sistemi yax ş ı budaqlanan, lakin çox d ə rin ə getm ə y ə n (m ə s. yov ş an), susuzlu ğ a v ə istiy ə davaml ı , madd ə l ə r mübadil ə si yava ş ged ə n bitkil ə r; Noykilokserofitl ə r – su çat ı ş mad ı qda (t ə rkibind ə 2-5% su olduqda) anabioz hala dü şə n, lakin t ə n ə ffüs tam mühafiz ə oldu ğ u üçün hüceyr ə t əş kili pozulmayan bitkil ə r; Sklerofitl ə r – morfoloji ə lam ə tl ə rin ə v ə su balans ı n ı saxlamaq prinsipin ə gör ə sukkulentl ə r ə ziddir. Onlar orqan v ə toxumalar ı nda su ehtiyat ı toplamaq qabiliyy ə tin ə malik deyil, ə ksin ə azsulu olub xarici görünü ş ünd ə n quru, s ə rt, ş ir ə siz görünür. Sklerofitl ə r dehidratasiyaya qar ş ı möhk ə m toxumalar ı n ı n olmas ı il ə seçilir, onlar 25% su itirdikd ə bel ə heç bir patoloji n ə tic ə y ə m ə ruz qalm ı r. Bu d ə r ə c ə d ə susuzla ş ma şə raitind ə onlar ı n sitoplazmas ı öz xass ə l ə rini saxlay ı r, dig ə r bitkil ə rd ə bel ə hal m ə hvedici t ə sir göst ə rir. Sklerofitl ə rin mühüm uy ğ unla ş mas ı onlar ı n kökl ə rinin sorma gücü il ə ba ğ l ı d ı r, onun hüceyr ə ş ir ə sinin osmotik t ə zyiqi 60 atmosfer ə çat ı r. Bu rütub ə t az olduqda da torpaqdan suyu ç ə km ə y ə imkan yarad ı r. Sklerofitl ə r yüks ə k transpirasiya etm ə k qabiliyy ə tin ə malikdir, lakin su il ə yüks ə k t ə min olunduqda bu xass ə y ə malik olur. Su defisiti artd ı qda is ə trans- pirasiya aktiv sur ə td ə tormozlan ı r. Bu is ə quraq şə raitd ə sudan istifad ə ni azald ı r. Sklerofitl ə r s ə rt yarpaqlara, b ə z ə n yüks ə k xüsusi ç ə kili odunca ğ a malik olur. Bura sklerohiqrofitl ə r (m ə s. mantar pal ı d ı , da ş pal ı d), bir çox sklerokserofitl ə r (m ə s. saqq ı za ğ ac), xüsusil ə yar ı mkollar (m ə s. boyal ı c ı ebelek) aiddir. Halofitl ə r – duzlu bitm ə şə raitin ə , xlorlu, kükürdlü duzlarla doymu ş torpaq m ə hlulundan istifad ə etm ə y ə uy ğ unla ş an bitkil ə rdir. Bunlardan bir hiss ə si ə tli- ş ir ə li zo ğ lar ı olan sukkulentl ə r (duzlaq so ğ an ı , qara ş oran, bir s ı ra ş orang ə l ə r) olub s ə hra v ə yar ı ms ə hralarda qrunt suyu s ə th ə yax ı n yerl əşə n ş oran torpaqlarda bitir. Dig ə r hiss ə si sukkulent olmayan bir q ə d ə r kseromorfluq ə lam ə ti olan, qrunt suyu bir q ə d ə r d ə rind ə yerl əşə n sah ə l ə rd ə bit ə n bitkil ə rdir (m ə s. sirkan bitkisinin b ə zi növl ə ri), bunlar hüceyr ə ş ir ə sind ə karbohidratlar toplay ı r. B ə zi 39 halofitl ə r xüsusi uducu v ə zicikl ə rin köm ə yi il ə art ı q duzlar ı ay ı raraq hüceyr ə ş ir ə sinin osmotik qat ı l ı ğ ı n ı t ə nziml ə yir (yul ğ un, d ə v ə aya ğ ı ). Bunun n ə tic ə sind ə onlar torpaqdan suyu effektiv sorur, izafi duz onlara ziyan yetirmir. Bütün halofitl ə r torpa ğ ı n duzluluq d ə r ə c ə sini göst ə r ə n indikatorlar hesab olunur. Bir çox halofitl ə r (sirkan növl ə ri, ş orang ə l ə r, yul ğ un) yar ı ms ə hra otlaqlar ı n ı n quraql ı ğ a v ə duzadavaml ı yem bitkil ə ridir. Suya olan münasib ə tin ə gör ə heyvanlar da ekoloji qruplara ayr ı l ı r: Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|