Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Görün
ə n i ş ı q – spektrin bu hiss ə si Yer s ə thin ə çatan gün əş enerjisinin 40-50%-ni t əş kil edir. Heyvanlar üçün spektrin görün ə n hiss ə si ə traf mühitd ə istiqam ə t götürm ə k (s ə mtl əş m ə ) il ə ba ğ l ı d ı r. Görm ə s ə mtl əş m ə si ə ks ə riyy ə t gündüz heyvanlar ı üçün xasd ı r. Bununla bel ə bir s ı ra gec ə növl ə ri d ə görm ə orqanlar ı il ə istiqam ə t götürür, çünki mütl ə q qaranl ı q şə raitind ə ya ş ayan heyvanlara çox az rast g ə linir. İş ı ğ ı n intensivliyinin z ə ifl ə m ə si görm ə orqanlar ı n ı n adaptasiya d ə yi ş m ə sin ə s ə b ə b olur (bayqu ş , keçisa ğ an, b ə zi gec ə m ə m ə lil ə ri). Tam qaranl ı q şə raitind ə m ə skunla ş ma bir qayda olaraq görm ə orqanlar ı n ı n reduksiyas ı il ə ə laq ə dard ı r. Bu qism ə n ma ğ aralarda ya ş ayan, h ə mçinin torpaq heyvanlar ı na xasd ı r. Torpaq orqanizml ə rinin i ş ı q hissetm ə orqanlar ı ə ks ə r ə n reduksiya olunmu ş şə kild ə olsa da, qal ı r v ə i ş ı ql ı s ə th ə ç ı xmaq üçün informasiya al- maq üçün istifad ə olunur. Okeanda i ş ı qlanma intensivliyi d ə rinliy ə getdikc ə azal ı r. Buna paralel olaraq i ş ı ğ ı n spektral t ə rkibi d ə d ə yi ş ir: d ə rinliy ə onun q ı sadal ğ al ı hiss ə si-göy v ə mavi ş üalar ı keçir. M ə lum oldu ğ u kimi, 800-950 m d ə rinlikd ə i ş ı ğ ı n intensivliyi s ə thin yar ı mgünlük i ş ı qlanmas ı n ı n 1%- ə q ə d ə rini t əş kil edir. Bu i ş ı ğ ı hiss etm ə k üçün kifay ə t edir. D ə rinliyin sonrak ı artmas ı b ə zi növl ə rd ə görm ə orqanlar ı n ı n reduksiyas ı , dig ə rl ə rind ə is ə çox z ə if i ş ı qda görm ə k qabiliyy ə tin ə malik olan hipertrof gözl ə rin inki ş af ı il ə ba ğ l ı d ı r. Bel ə gözl ə rin inki ş af ı çox d ə rinlikl ə rd ə i ş ı qver ə n orqanizml ə rin mövcudlu ğ u il ə t ə yin olu- nur. Mavi i ş ı qlanma (dal ğ an ı n uzunlu ğ u 400-500 nm) d ə rinlikl ə rd ə ya ş ayan heyvanlar ı n görm ə orqanlar ı il ə uy ğ un g ə lir. Bioloji i ş ı qlanmadan bal ı qlar da istifad ə edir. Onlar i ş ı qsaçan mikroorqanizml ə rl ə simbiotik ə laq ə 36 yaradaraq xüsusi orqanlar ə m ə l ə g ə tirir, bunlar ı n i ş ı ğ ı ndan q ə nim ə ti (ovu) aldatmaq, qar ş ı l ı ql ı tan ı maq, cinsi seçm ə kd ə v ə s. istifad ə edilir. Fotosintez prosesind ə i ş ı q enerji m ə nb ə yi kimi ç ı x ı ş ed ə r ə k ondan piqment sistemind ə (xlorofil) istifad ə olu- nur. Lakin fotositezd ə spektrin bir hiss ə sind ə n (380 nm-d ə n 760 nm- ə q ə d ə r) istifad ə edilir, buna fizioloji aktiv radiasiya (FAR) deyilir. Bunlar ı n daxilind ə fotosintez üçün q ı rm ı z ı -ç ə hray ı (600-700 nm) v ə b ə növ şə yi-mavi (400-500 nm) ş üalar daha böyük ə h ə miyy ə t ə malikdir, sar ı -ya ş ı l ş üalar (500-600) az ə h ə miyy ə t da ş ı yaraq xlorofilda ş ı yan bitkil ə r ə ya ş ı l r ə ng verir. Piqment sistemind ə n istifad ə n ə tic ə sind ə su molekullar ı nda parçalanma ba ş ver ə r ə k qaz şə killi oksigen ayr ı l ı r, fotokimy ə vi sistemd ə n al ı nan enerjid ə n is ə karbohidrat ı n ə m ə l ə g ə lm ə sind ə istifad ə olunur: xlorofil 2 2 6 12 6 2816kC 2 2 0 6H 6O O H C O 12H 6CO + + ⎯ ⎯ → ⎯ + Xlorfilin ş üa enerjisind ə n v ə heyvanlar ı n görm ə piqmentind ə n istifad ə etm ə k qabiliyy ə ti olduqca yax ı nd ı r. Odur ki, gün əş ş üalanmas ı n ı n spektrind ə fotosintetik aktiv radiasiya (FAR) praktiki olaraq spektrin görün ə n hiss ə sind ə 400-700 nm uzunluqda dal ğ an ı n diapazonuna uy ğ un g ə lir. Bakterioxlorofil ə malik olan b ə zi bakteriyalar spektrin uzundal ğ al ı hiss ə sind ə i ş ı ğ ı udma qabiliyy ə tin ə malikdir (maksimum 800-1000 nm-lik sah ə d ə ). Ya ş ı l yarpaq onun üz ə rin ə dü şə n ş üa enerjisinin orta hesabla 75%-ni udur. Lakin onun fotosintez ə istifad ə ə msal ı yüks ə k olmay ı b a ş a ğ ı i ş ı qlanma şə raitind ə 10%- ə q ə d ə r, yüks ə k il ı qlanmada is ə c ə mi 1-2% t əş kil edir. Qalan enerji istilik enerjisin ə keç ə r ə k transpirasiyaya v ə ba ş qa prosesl ə r ə s ə rf edilir. Fotosintezin s ə viyy ə sin ə t ə sir göst ə r ə n mühüm xarici faktorlar – temperatur, i ş ı q, karbon qaz ı v ə oksigen hesab olunur. Bitkinin özünün s ə viyy ə sind ə bu proses ə xlorofilin v ə suyun miqdar ı xüsusil ə yarpa ğ ı n anatomiyas ı , fermentl ə rin konsentrasiyas ı t ə sir göst ə rir. Mezofit bitkil ə rin yarpaqlar ı kserofitl ə r ə nisb ə t ə n az ş üa ə ksetdirm ə qabiliyy ə tin ə malikdir: kserofitl ə rin qal ı n yarpaqlar ı praktiki olaraq i ş ı q keçirmir, bununla bel ə nazik mezofit yarpaqlar görün ə n gün əş ş üalar ı n ı n 20-40%-ni özünd ə n keçirir. İş ı q rejimi şə raitin ə t ə l ə bat ı na gör ə bitkil ə r a ş a ğ ı dak ı ekoloji qruplara bölünür: 1. İş ı qsev ə n bitkil ə r v ə ya heliofitl ə r – bura aç ı q sah ə l ə rin, daim i ş ı qlanan yerl ə rin (savanna, s ə hra) bitkil ə ri daxildir. İş ı qsev ə n bitkil ə rin normal böyüm ə si üçün intensiv gün əş radiasiyas ı , yaxud süni radiasiya t ə l ə b olunur. Me şə zonas ı nda bu bitkil ə r ə az t ə sadüf olunur. İş ı qsev ə n bitkil ə r ə ba ğ ayarpa ğ ı , suzanba ğ ı , k ə klikotu, gün ə baxan, pamb ı q, qar ğ ı dal ı , kal ı ş , ş am a ğ ac ı , safora, akasiya, pal ı d, saqq ı za ğ ac, da ğ da ğ an, badam, m ə ry ə mnoxudu v ə s. daxildir. İş ı qsev ə n bitkil ə r bir s ı ra anatomik, morfoloji v ə fizioloji xüsusiyy ə tl ə r ə malikdir: nisb ə t ə n qal ı n yarpa ğ ı n ı n sütunlu v ə süng ə r parenximinin hüceyr ə l ə rind ə 50-300 x ı rda xloroplast olur. Fotosintezin v ə t ə n ə ffüs intensivliyinin yüks ə k olmas ı i ş ı qsev ə n bitkil ə rin xarakterik fizioloji xüsusiyy ə tl ə ridir. 2. Kölg ə sev ə r bitkil ə r v ə ya ssiofitl ə r ə – kölg ə li me şə l ə rin alt yarusunun, ma ğ ara v ə d ə rin sular ı n bitkil ə ri aiddir; bu bitkil ə r düz gün əş ş üalar ı n ı n güclü i ş ı qlanmas ı na pis tab g ə tirir. Ş imal enliyarpaql ı v ə tünd iyn ə yarpaql ı me şə l ə rin s ı x ç ə tri c ə mi 1-2% FAR keçir ə bil ə r ə k onun spektral t ə rkibini d ə yi ş ir. Bu me şə l ə rin ssiofitl ə rind ə n ya ş ı l mam ı rlar ı , adi dov ş an k ə l ə mi, armudgülü v ə plaunu göst ə rm ə k olar. Ssiofitl ə r heliofitl ə r ə nisb ə t ə n yarpaqlar ı nda az quru madd ə saxlay ı r, hüceyr ə ş ir ə sinin qat ı l ı ğ ı da a ş a ğ ı d ı r, bunlarda xlorofil d ə az olur. Kölg ə sev ə n a ğ aclara küknar, ür ə kyarpaq cök ə , f ı st ı q, qaraçöhr ə v ə b. göst ə rm ə k olar. 3. Kölg ə y ə davaml ı bitkil ə r v ə ya Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|