35
150-400 nm – ultrab
ə
növ
şə
yi radiasiya (UB);
400-800 nm – görün
ə
n i
ş
ı
q (müxt
ə
lif orqanizml
ə
r
üçün s
ə
rh
ə
dl
ə
ri f
ə
rql
ə
nir);
800-1000 nm – infraq
ı
rm
ı
z
ı
radiasiya (
İ
Q).
Bütün orqanizml
ə
rin h
ə
yat f
ə
aliyy
ə
ti prosesl
ə
rini yerin
ə
yetirm
ə
k üçün daxil olan enerjinin
ə
sas m
ə
nb
ə
yi
gün
əş
radiasiyas
ı
say
ı
l
ı
r, bu yerin enerji balans
ı
n
ı
n 29,9%-ni t
əş
kil edir. Yer s
ə
thin
ə
dü
şə
n gün
əş
enerjisini
100% q
ə
bul ets
ə
k, onun t
ə
xmin
ə
n 19%-i atmosferd
ə
n keç
ə
rk
ə
n udulur, 34%-i geriy
ə
kosmik f
ə
zaya
ə
ks olunur,
47%-i is
ə
düz v
ə
s
ə
pil
ə
n radiasiya
şə
klind
ə
Yer s
ə
thin
ə
daxil olur.
İ
onla
ş
m
ı
ş
radiasiyaya
kosmik
ş
üalar, h
ə
mçinin t
ə
bii v
ə
süni radioaktivlik daxildir, Yer s
ə
thind
ə
bu
radiasiyan
ı
n orqanizm
ə
t
ə
siri
ə
sas
ə
n t
ə
bii
radiasiya fonu il
ə
ba
ğ
l
ı
d
ı
r. Bizim dövrümüzd
ə
bu, texnogen m
ə
n
şə
li
radiasiyan
ı
n k
ə
skin artmas
ı
il
ə
ə
laq
ə
dard
ı
r.
Radiasiyan
ı
n bioloji t
ə
siri
ə
sas
ə
n subhüceyr
ə
s
ə
viyy
ə
sind
ə
(nüv
ə
. mitoxondrin, mikrosom) ba
ş
verir.
Mü
ə
yy
ə
n edilmi
ş
dir ki, bel
ə
t
ə
sir
ş
üalanman
ı
n dozas
ı
ndan as
ı
l
ı
d
ı
r: k
ə
skin dozalarda
ş
üalanma il
ə
z
ə
d
ə
l
ə
nm
ə
effekti stimul yaratmaqla
ə
v
ə
z olunur.
İ
onla
ş
m
ı
ş
radiasiyan
ı
n genetik aparata t
ə
siri (mitogen effekt) m
ə
lumdur,
spektrin
bu hiss
ə
sinin ekoloji aspekti praktiki olaraq öyr
ə
nilm
ə
mi
ş
dir.
Ultrab
ə
növ
şə
yi
ş
üalar
ı
n daha q
ı
sadal
ğ
al
ı
(200-280 nm) zonas
ı
(«ultrab
ə
növ
şə
yi C») d
ə
ri t
ə
r
ə
find
ə
n f
ə
al ad-
sorbsiya olunur; T
ə
hlük
ə
lik bax
ı
m
ı
ndan UB-C X
ş
üalara yax
ı
nd
ı
r, lakin o, praktiki olaraq ozon ekran
ı
(qat
ı
)
t
ə
r
ə
ifnd
ə
n tamamil
ə
udulur. UB
ş
üalar
ı
n sonrak
ı
zonas
ı
dal
ğ
as
ı
n
ı
n uzunlu
ğ
u 280-320 nm olan UB-B spektrin
daha t
ə
hlük
ə
li hiss
ə
si olub
kanserogen
t
ə
sir göst
ə
rir. UB-B zonas
ı
n
ı
n
ə
sas hiss
ə
si d
ə
ozon ekran
ı
t
ə
r
ə
find
ə
n
udulur; Yer s
ə
thin
ə
UB
ş
üalar
ı
n yaln
ı
z t
ə
xmin
ə
n 300 nm-d
ə
n yuxar
ı
uzunluqlu dal
ğ
alar
ı
çat
ı
r. Spektrin bu
hiss
ə
si
böyük enerjiy
ə
malik olub canl
ı
orqanizml
ə
r
ə
ə
sas
ə
n kimy
ə
vi t
ə
sir göst
ə
rir. UB
ş
üalar qism
ə
n hüceyr
ə
sintezi prosesl
ə
rini stimulla
ş
d
ı
r
ı
r. UB
ş
üalanmas
ı
k
ə
nd t
ə
s
ə
rrüfat
ı
cavan (körp
ə
) heyvanlar
ı
n
ı
n m
ə
hsuldarl
ı
ğ
ı
n
ı
art
ı
r
ı
r. Bu
ş
üalar
ı
n t
ə
siri alt
ı
nda orqanizmd
ə
Ca
v
ə
P
-un mübadil
ə
sini t
ə
nziml
ə
y
ə
n v
ə
bununla da skeletin mi-
nimal böyüm
ə
v
ə
inki
ş
af
ı
na
şə
rait yaradan
D
vitamini sintez olunur. D vitamininin böyüm
ə
kd
ə
olan
cavan hey-
vanlar üçün
ə
h
ə
miyy
ə
ti böyükdür. Odur ki, yuvalarda do
ğ
ulan m
ə
m
ə
lil
ə
rin çoxu münt
ə
z
ə
m olaraq (çox vaxt
s
ə
h
ə
r ça
ğ
lar
ı
) yuvan
ı
n yax
ı
nl
ı
ğ
ı
nda gün
əş
l
ə
i
ş
ı
qlanan yer
ə
apar
ı
l
ı
r. Tülkü v
ə
porsuqlar
ı
buna misal göst
ə
rm
ə
k
olar. Bir çox qu
ş
lar da bu m
ə
qs
ə
dl
ə
«gün
əş
vannas
ı
» q
ə
bul edirl
ə
r.
UB
ş
üalar
ı
n t
ə
siri onun dozas
ı
ndan as
ı
l
ı
d
ı
r: art
ı
q
ş
üalanma orqanizm
ə
m
ə
nfi t
ə
sir göst
ə
rir. Q
ı
sa dal
ğ
al
ı
ra-
diasiyaya qar
ş
ı
xüsusil
ə
bölün
ə
n hüceyr
ə
l
ə
r davams
ı
z olur. Orqanizml
ə
rin UB
ş
üalar
ı
n yüks
ə
k dozas
ı
na qar
ş
ı
ekranla
ş
mas
ı
na uy
ğ
unla
ş
mas
ı
n
ə
tic
ə
sind
ə
bir çox növl
ə
rd
ə
bu
ş
üalar
ı
udan
tünd piqmentl
ə
r formala
ş
ı
r.
İ
nsanda
gün
əş
alt
ı
nda yanma da (qaralma) bu q
ə
bild
ə
ndir.
UB
ş
üalar (radiasiya) hidrosferd
ə
d
ə
mü
ə
yy
ə
n
ə
h
ə
miyy
ə
t k
ə
sb ed
ə
r
ə
k 65 m d
ə
rinliy
ə
q
ə
d
ə
r keçir (çat
ı
r).
M
ə
s
ə
l
ə
n, Antarktikada buzda m
ə
sk
ə
n salan yosunlara yayda buz qat
ı
n
ı
n a
ş
a
ğ
ı
hiss
ə
sind
ə
, fitoplanktona is
ə
bu-
zun alt
ı
nda kölg
ə
li yerd
ə
rast g
ə
linir. Bu «a» v
ə
«c» xlorofilinin UB
ş
ülar
ı
n
ı
n t
ə
siri il
ə
parçalanmas
ı
il
ə
ba
ğ
l
ı
d
ı
r.
fotosintezin pozulmas
ı
CO
2
-d
ə
n istifad
ə
ni azald
ı
r, bu is
ə
okean v
ə
atmosfer aras
ı
nda karbonun balans
ı
na t
ə
sir
göst
ə
rir.
Ultrab
ə
növ
şə
yi radiasiya yer s
ə
thin
ə
çatan ümumi radiasiyan
ı
n t
ə
xmin
ə
n 5-10%-ni t
əş
kil edir.
150>
Dostları ilə paylaş: