Øÿêil 5.6. Áÿçè áèîñåíîçëàðûí áèêöòëÿñèíèí ïèðàìèäàñû (Ô.Äðå, 1976) Ï -
ïðîäóñåíòëÿð; ÁÊ - áèòêè êîíñóìåíòëÿðè; ßÊ - ÿòéåéÿí êîíñó-ìåíòëÿð; Ô-
ôèòîïëàíêòîí; Ç- çîîïëàíêòîí
Şə
kild
ə
n görünür ki, yuxar
ı
da göst
ə
ril
ə
n biokütl
ə
nin piramida qaydas
ı
okean üçün gerç
ə
k (uy
ğ
un) olmay
ı
b
çevrilmi
ş
(dönd
ə
rilmi
ş
)
şə
kild
ə
dir. Okean ekosistemi üçün y
ı
rt
ı
c
ı
lar
ı
n biokütl
ə
sinin yüks
ə
k s
ə
viyy
ə
d
ə
toplanmas
ı
xarakterikdir. Y
ı
rt
ı
c
ı
lar uzun ill
ə
r ömür sürür, onlar
ı
n generasiya dövriyy
ə
sinin sür
ə
ti a
ş
a
ğ
ı
d
ı
r, lakin
produsentl
ə
rin – fitoplankton yosunlar
ı
n
ı
n dövriyy
ə
qabiliyy
ə
ti biokütl
ə
nin ehtiyat
ı
n
ı
yüz d
ə
f
ə
l
ə
rl
ə
ötüb keç
ə
bil
ə
r. Bu o dem
ə
kdir ki, t
ə
miz m
ə
hsul burada da konsumentl
ə
rin yediyi m
ə
hsuldan da art
ı
qd
ı
r, y
ə
ni produsentl
ə
r
s
ə
viyy
ə
sind
ə
n keç
ə
n enerji bütün konsumentl
ə
rd
ə
n keç
ə
n enerjid
ə
n yüks
ə
kdir.
Buradan m
ə
lum olur ki, trofik
ə
laq
ə
l
ə
rin ekosistem
ə
t
ə
sirinin daha mük
ə
mm
ə
l
ə
ksi m
ə
hsulun (v
ə
ya enerjinin) pi-
ramida qaydas
ı
olmal
ı
d
ı
r: vahid zaman
ə
rzind
ə
h
ə
r özünd
ə
n
ə
vv
ə
lki trofik s
ə
viyy
ə
d
ə
biokütl
ə
nin (v
ə
ya enerjinin)
miqdar
ı
özünd
ə
n sonrak
ı
ndan art
ı
qd
ı
r. M
ə
hsul piramidas
ı
trofik z
ə
ncirl
ə
rd
ə
enerjinin s
ə
rfi qanununu
ə
ks etdirir. 5.7.
şə
kild
ə
enerji piramidas
ı
göst
ə
rilir (Y.Odum, 1986).
N
ə
tic
ə
d
ə
, piramidan
ı
n h
ə
r üç qaydas
ı
ekosistemd
ə
enerji
ə
laq
ə
l
ə
rini
ə
ks etdirir, m
ə
hsul (enerji) piramidas
ı
is
ə
universal xarakter da
ş
ı
y
ı
r.
84
Øÿêil 5.7. Åëòîíóí ñàäÿëÿøäèðèëìèø ïèðàìèäà ñõåìè (Ã.À.Íîâèêîâ, 1979)
T
ə
bi
ə
td
ə
stabil sisteml
ə
rd
ə
biokütl
ə
az d
ə
yi
ş
ir, y
ə
ni t
ə
bi
ə
t ümumi m
ə
hsulu tam istifad
ə
etm
ə
y
ə
c
ə
hd edir.
Ekosistemin enerjisi v
ə
onun k
ə
miyy
ə
t (say) göst
ə
ricil
ə
ri haqda
ə
ld
ə
edil
ə
n m
ə
lumat m
ə
hsuldarl
ı
ğ
ı
pozmadan
(da
ğ
ı
tmadan) t
ə
bii ekosisteml
ə
rd
ə
n h
ə
r hans
ı
bir miqdarda bitki v
ə
heyvan biokütl
ə
sini götürm
ə
k
mümkünlüyünü d
ə
qiq n
ə
z
ə
r
ə
alma
ğ
a imkan verir.
İ
nsan t
ə
bii sisteml
ə
rd
ə
n kifay
ə
t q
ə
d
ə
r çox m
ə
hsul götürür, buna baxmayaraq onun üçün
ə
sas yem m
ə
nb
ə
yi
k
ə
nd t
ə
s
ə
rrüfat
ı
hesab olunur. Aqrosistem yaradaraq insan daha çox t
ə
miz bitki m
ə
hsulu götürm
ə
y
ə
çal
ı
ş
ı
r, lakin
otyey
ə
n heyvanlar
ı
, qu
ş
lar
ı
v
ə
s. yeml
ə
m
ə
k üçün bitki kütl
ə
sinin yar
ı
s
ı
s
ə
rf edilm
ə
lidir, m
ə
hsulun çox hiss
ə
si
s
ə
nayey
ə
gedir v
ə
tullant
ı
larda itirilir, y
ə
ni burada t
ə
miz m
ə
hsulun 90%-i itir v
ə
yaln
ı
z 10%-i bilavasit
ə
insan
t
ə
r
ə
find
ə
n istifad
ə
olunur.
85
T
ə
bii ekosisteml
ə
rd
ə
enerji ax
ı
nlar
ı
da öz intensivliyi v
ə
xarakteri üzr
ə
d
ə
yi
ş
ir, lakin bu proses ekoloji
faktorlar
ı
n t
ə
siri il
ə
nizamlan
ı
r, bu is
ə
bütövlükd
ə
ekosistemin dinamikas
ı
nda t
ə
zahür olunur.
5.5. Ekosistemin dinamikas
ı
Ekosistem d
ə
ona daxil olan sisteml
ə
rd
ə
(populyasiya, qrupla
ş
ma v
ə
s.) oldu
ğ
u kimi dinamiki prosesl
ə
ri
(tsikllik, populyasiyan
ı
n v
ə
biosenozun d
ə
yi
ş
m
ə
si v
ə
s.) keçirir.
5.5.1. Tsikllik d
ə
yi
ş
m
ə
. Xarici
şə
raitin sutkal
ı
q, mövsümi v
ə
çoxillik dövriliyi v
ə
orqanizml
ə
rin daxili
(endogen) ritml
ə
rinin t
ə
zahürü, populyasiyalar
ı
n fluktuasiyas
ı
bütün qrupla
ş
malar
ı
n – biosenozlar
ı
n tsiklliyind
ə
kifay
ə
t q
ə
d
ə
r sinxron (eyni zamanda ba
ş
verm
ə
)
ə
ks olunur.
Sutkal
ı
q tsikll
ə
r
gündüz v
ə
gec
ə
temperaturlar
ı
aras
ı
nda böyük f
ə
rq olan yüks
ə
k kontinental iqlim
şə
raitind
ə
daha k
ə
skin keçir. M
ə
s
ə
l
ə
n, Orta Asiyan
ı
n qum s
ə
hralar
ı
nda q
ı
z
ğ
ı
n günorta ça
ğ
ı
nda bir çox heyvanlar
ya yuvalar
ı
nda gizl
ə
nir, yaxud da yayda gec
ə
h
ə
yat t
ə
rzi, b
ə
zil
ə
ri is
ə
(ilanlar, hörümç
ə
kl
ə
r v
ə
s.) q
ı
ş
da gündüz
h
ə
yat t
ə
rzi keçirir. Lakin sutkal
ı
q ritml
ə
r bütün co
ğ
rafi zonalarda mü
ş
ahid
ə
edilir, h
ə
tta tundrada qütb gününd
ə
bu ritm
ə
uy
ğ
un olaraq bitkil
ə
rin çiç
ə
kl
ə
ri aç
ı
l
ı
r v
ə
bükülür.
İ
.A.
Ş
ilov (2001) qeyd edir ki, sutka
ə
rzind
ə
qanunauy
ğ
un ritmik d
ə
yi
ş
m
ə
l
ə
rd
ə
biosenotik sisteml
ə
rd
ə
növ t
ə
rkibind
ə
v
ə
ə
sas qar
ş
ı
l
ı
ql
ı
ə
laq
ə
formalar
ı
nda
prinsipial d
ə
yi
ş
iklik ba
ş
vermir. Buna
ə
saslanaraq o, bu prosesi biosenozun sutkal
ı
q dinamikas
ı
deyil,
biosenozun sutkal
ı
q aspekti
adland
ı
r
ı
lmas
ı
n
ı
t
ə
klif edir. O, qeyd edir ki, sutkal
ı
q aspekt növl
ə
rin sutkal
ı
q ritm
h
ə
yat f
ə
aliyy
ə
tind
ə
aktivliyi il
ə
t
ə
yin olunur. M
ə
s
ə
l
ə
n, mülayim qur
ş
aq me
şə
l
ə
rind
ə
biosenozun gündüz
aspektind
ə
gündüz aktivliyi il
ə
seçil
ə
n h
əşə
ratlar, qu
ş
lar v
ə
b
ə
zi dig
ə
r heyvanlar üstünlük t
əş
kil edir: burada
çiç
ə
kli bitkil
ə
r aras
ı
nda bitkil
ə
rin
ə
ks
ə
riyy
ə
ti gündüz çiç
ə
k açd
ı
ğ
ı
ndan çiç
ə
kl
ə
m
ə
dövründ
ə
göz
ə
l gündüz
86
aspekti yaran
ı
r. Gec
ə
vaxtlar
ı
gec
ə
heyvan növl
ə
ri (gec
ə
k
ə
p
ə
n
ə
kl
ə
ri, bir çox m
ə
m
ə
lil
ə
r, qu
ş
lardan keçisa
ğ
an,
bayqu
ş
v
ə
b.) v
ə
gec
ə
heyvanlar
ı
il
ə
tozlanan bitkil
ə
rin aktivliyi ilk s
ı
raya ç
ı
x
ı
r.
Bal
ı
qlar aras
ı
nda da gündüz v
ə
gec
ə
aktivliyi olan formalar mövcuddur. Planktonun v
ə
planktonla
qidalanan heyvanlar
ı
n sutkal
ı
q
ş
aquli miqrasiyas
ı
m
ə
lumdur.
Biosenozlar
ı
n sutkal
ı
q aspektl
ə
ri onlar
ı
n «s
ı
ğ
ı
nacaq strukturunu»
ə
ks etdirir. Vaxta gör
ə
aktivlik dövrl
ə
rinin
bölünm
ə
si birba
ş
a (bilavasit
ə
) r
ə
qab
ə
tin s
ə
viyy
ə
sini a
ş
a
ğ
ı
sal
ı
r (z
ə
ifl
ə
dir) v
ə
bununla da, eyni bioloji t
ə
l
ə
bat
ı
olan növl
ə
rin bir yerd
ə
ya
ş
ama
ğ
ı
na
şə
rait yarad
ı
r. Ümumiyy
ə
tl
ə
, sutkal
ı
q aktivliyin ayr
ı
lmas
ı
biosenozu
mür
ə
kk
ə
bl
əş
dirir, onun bioloji müxt
ə
lifliyini v
ə
mühit resurslar
ı
n
ı
n tam istifad
ə
sin
ə
imkan yarad
ı
r.
5.5.2. Mövsümi tsikll
ə
r.
Mövsümi d
ə
yi
ş
k
ə
nlik ekosistemin daha fundamental xarakteristikas
ı
na toxunur.
İ
lk növb
ə
d
ə
bu, biosenozun növ t
ə
rkibin
ə
aiddir.
İ
lin
ə
lveri
ş
siz mövsüml
ə
rind
ə
bir s
ı
ra növl
ə
r yax
ş
ı
ya
ş
ay
ı
ş
şə
raiti olan rayonlara miqrasiya edir. Bel
ə
hadis
ə
köç
ə
ri qu
ş
lar, bir s
ı
ra d
ı
rnaql
ı
m
ə
m
ə
lil
ə
r v
ə
b. üçün xasd
ı
r.
Oturaq növl
ə
r biosenozun
ə
sas nüv
ə
sini t
əş
kil edir, onun mövsümi görünü
ş
ünü v
ə
ayr
ı
-ayr
ı
dövrl
ə
rd
ə
biosenotik
ə
laq
ə
l
ə
rini t
ə
yin edir. Bir s
ı
ra növl
ə
r ilin mü
ə
yy
ə
n vaxt
ı
nda qrupla
ş
man
ı
n h
ə
yat
ı
ndan praktiki olaraq k
ə
narla
ş
ı
r
v
ə
d
ə
rin sükutluq hal
ı
na (poykiloterm heyvanlar
ı
n donu
ş
lu
ğ
u, homoyoterm heyvanlar
ı
n q
ı
ş
-yay yuxusu.
h
əşə
ratlar
ı
n diapauzas
ı
) keçirir v
ə
ya dig
ə
r biotoplara v
ə
co
ğ
rafi rayonlara köçürl
ə
r.
Bitki qrupla
ş
malar
ı
nda da mövsüm üzr
ə
h
ə
m struktur (yarpaqlar
ı
n tökülm
ə
si, birillikl
ə
rin s
ı
radan ç
ı
xmas
ı
,
ot örtüyünün qurumas
ı
), h
ə
m d
ə
funksional (fotosintezin intensivliyinin d
ə
yi
ş
m
ə
si, bioloji kütl
ə
nin toplanmas
ı
v
ə
s.) d
ə
yi
ş
iklik keçirir.
Biosenozlar
ı
n mövsümi aspektl
ə
ri land
ş
aft – iqlim zonalar
ı
nda daha yax
ş
ı
t
ə
zahür olunub mühitin fiziki
parametrl
ə
rinin yayda v
ə
q
ı
ş
da k
ə
skin d
ə
iy
ş
m
ə
si il
ə
ayr
ı
l
ı
r. Qism
ə
n bu tundrada da yax
ş
ı
t
ə
zahür olunur – yay
dövründ
ə
bura çoxlu qu
ş
, h
əşə
rat v
ə
dig
ə
r heyvan növl
ə
ri g
ə
lir, q
ı
ş
dövründ
ə
onlar
ı
n
ə
ks
ə
r hiss
ə
si c
ə
nuba
miqrasiya edir (qu
ş
lar
ı
n çoxu,
ş
imal maral
ı
), dig
ə
rl
ə
ri donu
ş
lu
ğ
a q
ə
rq olaraq aktiv h
ə
yatdan k
ə
narla
ş
ı
r
(h
əşə
ratlar, dig
ə
r onur
ğ
as
ı
zlar). Uzun qütb gec
ə
si fotosintez imkan
ı
n
ı
n qar
ş
ı
s
ı
n
ı
alaraq tundra ekosisteml
ə
rinin
mövsümi dinamikas
ı
n
ı
n funksional
ə
h
ə
miyy
ə
tini daha da a
ğ
ı
rla
ş
d
ı
r
ı
r.
Tropikada
biosenozlar
ı
n mövsumi f
ə
aliyy
ə
ti o q
ə
d
ə
r d
ə
ritmik olmasa da mü
ş
ahid
ə
edilir. Burada onun
ə
n
geni
ş
yay
ı
lan formas
ı
– quraql
ı
q v
ə
rütub
ə
tli dövrl
ə
rin d
ə
yi
ş
m
ə
si olub bioloji c
ə
h
ə
td
ə
n mü
ə
yy
ə
n
ə
h
ə
miyy
ə
t
ə
malikdir.
Dostları ilə paylaş: |