Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Hidrik suksessiyalar
x ı rda göll ə rin aç ı q sular ı nda üst bataql ı qlarda ba ş lay ı r. Aç ı q su hövz ə sinin k ə narlar ı n ı su bitkil ə ri basaraq t ə dric ə n ortaya do ğ ru ir ə lil ə yir. Bu su hövz ə sinin dibind ə detritin toplanmas ı na, torf qat ı n ı n ə m ə l ə g ə lm ə sin ə v ə n ə hay ə t su hövz ə sinin dayazla ş mas ı na s ə b ə b olur. B ə zi su hövz ə l ə rinin sahill ə rind ə üz ə n sfaqnum mam ı r ı v ə borulu bataql ı q bitkil ə ri inki ş af edir. Bitki kütl ə sinin toplanmas ı torpa ğ ı n ə m ə l ə g ə lm ə sin ə s ə b ə b olur. Suyun dayazla ş mas ı üz ə n bitki örtüyü qat ı n ı n qal ı nla ş mas ı il ə birg ə su hövz ə sini bataql ı ğ a çevirir. Sonralar bataql ı qda kol v ə a ğ ac bitkil ə ri peyda olur, bataql ı ğ ı n qurumas ı prosesi gedir v ə me şə örtüyü inki ş af edir. Qrupla ş mada bitki örtüyünün d ə yi ş m ə si faunan ı n da d ə yi ş m ə sind ə özünü göst ə rir: su hövz ə si m ə skunlar ı t ə dric ə n suk ə nar ı , sonra is ə bataql ı q v ə me şə heyvanlar ı il ə ə v ə z olunur. İ kinci (tör ə m ə ) suksessiyalar ə vv ə lc ə d ə n canl ı orqanizml ə r kompleksinin f ə aliyy ə ti il ə d ə yi ş ilmi ş sub- stratda inki ş af edir. Bel ə suksessiyalar çox vaxt b ə rpaolunma (demutasiya) xarakteri da ş ı y ı r. İ kinci (tör ə m ə ) suksessiyalara yan ğ ı n yerind ə v ə ba ş dan-ba ş a me şə -q ı r ı nt ı sah ə sind ə küknar me şə sinin kli- maks v ə ziyy ə t ə q ə d ə r b ə rpa olunmas ı misal ola bil ə r. Avropan ı n tayqa zonas ı nda yan ğ ı n v ə ba ş dan-ba ş a q ı r ı nt ı sah ə sind ə (küknar) i ş ı qlanma şə raiti, temperatur, rütub ə tlik v ə dig ə r faktorlar kökünd ə n d ə yi ş ir. Bel ə sah ə l ə ri ilk d ə f ə i ş ı qsev ə r otlar (ya ğ ı otu, yum ş aq süpürg ə ) tutur. Sonra sah ə d ə i ş ı qsev ə r a ğ ac cinsl ə rinin (titr ə k qovaq, toza ğ ac, söyüd v ə b.) cüc ə rtil ə ri (yeniyetm ə l ə ri) v ə kollar peyda olur. Ç ə m ə n-kol bitkil ə rinin formala ş mas ı il ə yana ş ı , kompleks heyvanat al ə mi d ə (h əşə ratlar v ə dig ə r onur ğ as ı zlar, g ə miricil ə r) formala ş ı r. Gil ə meyv ə li kol- lar özün ə çoxlu qu ş c ə lb edir. Bu stadiya 2-3 il ç ə kir. Sonra i ş ı qsev ə r x ı rda yarpaq a ğ ac cinsl ə rinin (toza ğ ac, titr ə k qovaq) intensiv inki ş af ı ba ş lay ı r. Formala ş m ı ş s ı x ç ə tirli cavanya ş l ı me şə lik i ş ı qsev ə r ot bitkil ə rini v ə kollar ı s ı radan ç ı xar ı r. Bu is ə heyvanat al ə mini d ə d ə yi ş dirir. A ğ ac ç ə tiri alt ı nda kölg ə lik v ə yüks ə k n ə mlik şə raitind ə küknar cüc ə rtil ə ri intensiv inki ş af etm ə y ə ba ş lay ı r. İ kinci yarusda yerl əşə n cavan iyn ə yarpaq me şə lik (küknarl ı q) ç ə m ə n ot bitkisini tamamil ə s ı x ı ş d ı r ı b s ı radan ç ı xar ı r, onlar ı mam ı r örtüyü v ə me şə otlar ı ə v ə z edir. Küknar üçün şə raitin yax ş ı la ş mas ı toza ğ ac v ə qova ğ ı n b ə rpas ı na maneçilik göst ə rir. Küknar a ğ aclar ı birinci ya- rusa ç ı xd ı qda çox ya ş l ı toza ğ ac v ə qovaq a ğ aclar ı n ı ç ə tirl ə ri alt ı nda s ı x ı ş d ı r ı b t ə dric ə n m ə hv edir. Son n ə tic ə d ə yarpaql ı a ğ ac cinsl ə rinin yerind ə ilkin küknar me şə liyi formala ş ı r. Q ı r ı nt ı dan (yan ğ ı ndan) sonra sabit tayqa bio- senozunun (küknarl ı ğ ı n) formala ş mas ı prosesi 100-150 il davam edir. Buna ox ş ar proses f ı st ı q me şə sind ə d ə mü ş ahid ə olunur. Hamamçay ı n sol sahilind ə (Kürmükçay ı n qolu, Qax rayonu) d ə niz s ə thind ə n 1760 m yüks ə klikd ə («Yezdida ğ »da) s ı rf toza ğ ac me şə sini t ə dqiq etdik, 35-40 ya ş l ı bu a ğ acl ı ğ ı n orta hündürlüyü 15 m, orta diametri 12 sm (maks. 20 sm) t əş kil edir. Dolulu ğ u 06 olub yüks ə k bonitet ə (II bonitet) malikdir. Göründüyü kimi subalp zonas ı ndan f ə rqli olaraq burada Rusiyan ı n toza ğ ac me şə liyini xat ı rladan me şə lik formala ş m ı ş d ı r. Qeyd ed ə k ki, t ə svir etdiyimiz toza ğ acl ı q f ı st ı q me şə si yox edil ə n sah ə d ə ə m ə l ə g ə lmi ş dir. Haz ı rda ikinci yarusda rast g ə lin ə n f ı st ı q v ə v ə l ə s a ğ aclar ı , f ı st ı ğ ı n yeniyetm ə l ə ri v ə canl ı örtükd ə f ı st ı q me şə sinin indikatorlar ı (ç ə tiryarpaq, ay ı dö şə yi) bunu bir daha t ə sdiq edir. Ehtimal ki, bir 90 neç ə vaxtdan sonra (t ə xmin ə n 50-60 il) toza ğ ac ı me şə liyinin yerind ə f ı st ı q yenid ə n b ə rpa olunaraq klimaks v ə ziyy ə tini alacaqd ı r. İ kinci (tör ə m ə ) suksessiya prosesl ə rin ə f ı st ı q v ə pal ı d me şə l ə ri qur ş a ğ ı nda da geni ş rast g ə linir. F ı st ı q me şə si yox edil ə r ə k k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə ri alt ı ndan ç ı xan, sonralar is ə yenid ə n me şə v ə kol basm ı ş sah ə l ə rd ə ə ks ə r halda f ı st ı ğ a az t ə sadüf edilir. F ı st ı q kölg ə sev ə r v ə rütub ə tsev ə r bitki oldu ğ u üçün ilk d ə f ə «ç ı lpaq» yamaclar ı tuta bilmir. H ə min sah ə l ə ri ə vv ə lc ə v ə l ə s, pal ı d, a ğ caqay ı n, göyrü ş v ə s. a ğ aclar v ə bir çox kol növl ə ri tutur. Haz ı rda Alt ı a ğ ac q ə s ə b ə sinin qar ş ı s ı nda (Ataçay ı n sol sahili) d ə niz s ə thind ə n 1300-1600 m yüks ə klikd ə , yamac ı n ş imal c ə h ə tind ə pöhr ə d ə n tör ə mi ş pal ı d-v ə l ə s me şə liyind ə t ə k-t ə k f ı st ı ğ a t ə sadüf olunur. Bu ə razid ə f ı st ı q me şə liyinin yoxa ç ı xmas ı n ı yaln ı z insan f ə aliyy ə tinin m ə nfi t ə siril ə izah etm ə k olar. Burada t ə bii yay ı lan f ı st ı q me şə l ə ri ba ş dan-ba ş a q ı r ı lm ı ş , sonralar a ğ aclar ı n özba ş ı na k ə silm ə si v ə mal-qaran ı n otar ı lmas ı n ı n davam etdirilm ə si f ı st ı q me şə sinin yoxa ç ı xmas ı na s ə b ə b olmu ş dur. Haz ı rda t ə svir etdiyimiz sah ə d ə v ə Bak ı Dövl ə t Universitetinin kottecl ə rinin yax ı nl ı ğ ı nda tör ə m ə tipli v ə l ə s, pal ı d me şə sind ə t ə k-t ə k v ə qrup hal ı nda f ı st ı q a ğ aclar ı na t ə sadüf olunur. Qeyd ed ə k ki, f ı st ı q a ğ aclar ı burada bit ə n dig ə r a ğ ac növl ə rin ə (v ə l ə s, pal ı d, göyrü ş , a ğ caqay ı n) daha yara ş ı ql ı olmas ı , düz qam ə ti v ə sür ə tli inki ş af ı il ə seçilir. Me şə alt ı nda çoxlu f ı st ı q yeniyetm ə l ə rin ə t ə sadüf olunur. Lakin intensiv mal-qara otar ı lmas ı t ə svir olunan ə razi üçün edifikator say ı lan f ı st ı ğ ı n b ə rpa olunub ilkin biosenozunu yaratma ğ a imkan vermir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|