Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Dig
ə r bir misal. Tal ı ş ı n orta v ə yuxar ı da ğ -me şə f ı st ı q qur ş a ğ ı nda k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə ri alt ı nda istifad ə edil ə r ə k «at ı lm ı ş » sah ə l ə rd ə tör ə m ə tipli kolluqlar formala ş m ı ş d ı r, bel ə kolluqlar ı n t ə rkibind ə heç vaxt f ı st ı ğ a t ə sadüf edilmir, bel ə ki, ş umlanm ı ş v ə k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə ri alt ı nda istifad ə olunmu ş sah ə l ə ri f ı st ı q tuta bil- mir. Kol örtüyünd ə yemi ş an, ə zgil, itburnu, alça v ə f ı nd ı ğ ı n, a ğ ac bitkil ə rind ə n is ə cavanya ş l ı pal ı d, v ə l ə s, azata ğ ac ı n mövcudlu ğ u vaxtil ə bu yamaclarda me şə bitkil ə rinin yay ı lmas ı n ı sübut edir. F ı st ı ğ ı n tamamil ə i ş tirak etm ə m ə si is ə me şə sizl əş dirilmi ş sah ə l ə rd ə vaxtil ə f ı st ı q me şə sinin mövcudlu ğ u fikrinin ir ə li sürülm ə sini bir q ə d ə r ş übh ə alt ı na al ı r. Lakin 2-20 km m ə saf ə likd ə analoji yamaclarda f ı st ı q me şə l ə rinin mövcudlu ğ u vaxtil ə burada onun me şə l ə rinin geni ş yay ı lmas ı n ı t ə sdiq edir. Haz ı rda burada f ı st ı ğ ı n olmamas ı fikrimizc ə , me şə sizl əş dirilmi ş sah ə l ə rin tax ı l v ə dig ə r bitkil ə r alt ı nda istifad ə edilm ə si n ə tic ə sind ə eroziya prosesinin inten- siv inki ş af ı il ə ə laq ə dar torpa ğ ı n üst münbit qat ı yuyularaq apar ı lm ı ş , ana süxur s ə th ə ç ı xm ı ş , ə razi yar ğ anlarla parçalanm ı ş v ə onun yerli quraqla ş mas ı na s ə b ə b olmu ş dur. Sonralar sah ə nin ş umlanmas ı dayand ı r ı laraq oradan otlaq v ə biç ə n ə k kimi istifad ə edilmi ş dir. Bel ə ə lveri ş siz mühit şə raitind ə a ğ ac cinsl ə rind ə n daha dözümlü say ı lan azata ğ ac özün ə m ə sk ə n salm ı ş , sonralar onun t ə rkibind ə pal ı d da peyda olma ğ a ba ş lam ı ş d ı r. F ı st ı q is ə rütub ə tsev ə r a ğ ac oldu ğ undan haz ı rk ı quru bitm ə şə raitind ə ilk d ə f ə sah ə ni tuta bilmir. Haz ı rda sah ə d ə mal- qaran ı n otar ı lmas ı ə m ə l ə g ə l ə n a ğ ac cinsl ə rinin kolla ş mas ı na s ə b ə b olur v ə me şə nin b ə rpas ı istiqam ə tind ə de- mutasiya suksessiyas ı n ı n qar ş ı s ı n ı al ı r. Bel ə güman etm ə k olar ki, m ə nfi antropogen t ə zyiq dayand ı r ı ld ı qdan, torpaq örtüyü v ə rütub ə tlik b ə rpa olunduqdan sonra tör ə m ə tipli suksessiyalar seriyalar ı n ı n edifikator (f ı st ı q) biosenozunun b ə rpas ı il ə ba ş a çatmas ı labüdlüyü gözl ə nilir. 91 VI F Ə S İ L B İ OSFER «Biosfer» haqq ı nda t ə limi böyük rus alimi, akademik Vladimir İ vanoviç Vernadski (1863-1945) yaratm ı ş - d ı r.Onun fikrinc ə biosfer Yerin h ə yat yay ı lan xarici qab ı ğ ı d ı r. (sferi). Bura bütün canl ı orqanizml ə r v ə onlar ı n m ə skunla ş d ı ğ ı mühit daxildir. V. İ . Vernadski t ə sdiq edirdi ki, Yerin canl ı orqanizml ə ri biosferin ə n güclü qüv- v ə si olub onun funksiyas ı n ı maddi v ə enerji c ə h ə td ə n t ə yin edir. Onun fikrinc ə biosferin madd ə si müt ə lif olub geoloji c ə h ə td ə n qar ş ı l ı ql ı ə laq ə d ə olan 7 hiss ə d ə n (canl ı madd ə , biogen madd ə , radioaktiv madd ə , kosmik m ə n- şə li madd ə , seyr ə k yay ı lm ı ş atomlar, atil (kosniy), biratil (biokos) ibar ə tdir. - Canl ı madd ə l ə r ə bitkil ə r, heyvanlar v ə mikroorqanizml ə r daxildir. - Biogen madd ə l ə r ə geoloji tarix boyu canl ı orqanizml ə r t ə r ə find ə n yarad ı lan üzvi v ə üzvi-mineral madd ə l ə r (da ş kömür, torf, neft, ə h ə ng, gil, m ə rm ə r, qranit v ə b.) daxildir. - Atil (kosn ı y) madd ə l ə r ə qeyri üzvi m ə n şə li da ğ süxurlar ı , su canl ı orqanizml ə rin ya ş amas ı üçün substrat v ə ya mühit say ı l ı r. - Biokos madd ə l ə r canl ı v ə cans ı z (atil) madd ə l ə rin sintezind ə n yaran ı r. V. İ . Vernadski yaz ı r ki, bu madd ə l ə r biosferd ə canl ı orqanizml ə rl ə v ə atil prosesl ə rl ə eyni vaxtda yaran ı b bir-birinin dinamik tarazl ı q sistemini t əş kil edir. Orqanizml ə r biokos madd ə l ə rd ə mühüm rol oynay ı r. Planetin biokos madd ə l ə rin ə çöküntü süxurlar ı , a ş ı n- ma qab ı ğ ı , bütün t ə bii sular, torpaq, sualt ı torpaq (lil) v ə s. daxildir. Canl ı v ə cans ı z madd ə l ə rin biokosda nisb ə ti t ə r ə ddüd edir. M ə s. torpa ğ ı n t ə rkibi orta hesabla 93% mineral (atil) v ə 7% üzvi (canl ı v ə biogen) madd ə l ə rd ə n ibar ə tdir. 6.1. Canl ı madd ə v ə biosferd ə h ə yat ı n paylanmas ı . Ə vv ə ll ə r planetimizin s ə thind ə geoloji zaman ə rzind ə bir-birini ə v ə z ed ə n prosesl ə rin ə ks ə riyy ə tin ə s ı rf fizi- ki, kimy ə vi v ə ya fiziki-kimy ə vi hadis ə l ə r (yuyulma, h ə llolma, çökm ə , hidroliz v ə b.) kimi bax ı l ı rd ı . Vernadski is ə ilk d ə f ə olaraq canl ı orqanizml ə rin geoloji rolu t ə limini yaradaraq göst ə rdi ki, canl ı lar ı n f ə aliyy ə ti Yer qab ı - ğ ı n ı n d ə yi ş m ə sind ə ə sas faktor say ı l ı r. Vernadski yaz ı rd ı ki, Yerin geoloji tarixind ə h ə r bir orqanizmin ayr ı l ı ql ı i ş tirak ı cüzidir, lakin yerd ə canl ı lar h ə dsiz d ə r ə c ə d ə çoxdur v ə onlar yüks ə k çoxalma potensial ı na malik olub ya ş ama mühiti il ə aktiv qar ş ı l ı ql ı ə la- q ə d ə dir, son n ə tic ə d ə birg ə (mü ş t ə r ə k) xüsusi qlobal miqyasda inki ş af faktoru olub yerin üst qab ı ğ ı n ı d ə yi ş dirir. - Canl ı orqanizml ə r h ə dsiz müxt ə lifdir, h ə r yerd ə geni ş yay ı lm ı ş d ı r, bir çox n ə sill ə rd ə t ə krar yenid ə n t ə z ə l ə - nir v ə t ə bi ə tin dig ə r komponentl ə ri il ə müqayis ə d ə seçm ə biokimy ə vi f ə aliyy ə t ə v ə müst ə sna yüks ə k kimy ə vi aktivliy ə malikdir. 92 Øÿêil 6.1. Úàíëû îðãàíèçìëÿðèí áèîñôåðèí êîìïîíåíòëÿðè èëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñè Planetd ə ki bütün orqanizml ə rin m ə cmusunu Vernadski canl ı madd ə adland ı r ı r. O, yerd ə olan canl ı orqa- nimzl ə rin rolu haqq ı nda yazm ı ş d ı r: Ş i ş irtm ə d ə n t ə sdiq etm ə k olar ki, planetimizin, biosferin zahiri qab ı ğ ı n ı n kimy ə vi v ə ziyy ə ti bütövlükd ə h ə ya- t ı n t ə siri alt ı ndad ı r, canl ı orqanizml ə rl ə t ə yin olunur, ş übh ə siz, biosfer ə adi görünü ş ver ə n enerji kosmik m ə n şə da ş ı y ı r. O, Gün əş d ə n ş üa enerjisi formas ı nda ç ı x ı r. Lakin m ə hz canl ı orqanizml ə r, h ə yat ı n m ə cmusu bu kosmik ş üa- s ı n ı n enerjisini Yerin kimy ə vi enerjisin ə çevirir v ə h ə yat ı m ı z ı n sonsuz müxt ə lifliyini yarad ı r. Bu canl ı madd ə l ə r özünün t ə n ə ffüsü, qidalanmas ı , metobolizmi, ölümü (m ə hv olmas ı ) v ə özünün parçalan- mas ı , daim öz madd ə sind ə n istifad ə etm ə si, ba ş l ı cas ı is ə yüz milyon ill ə rl ə fasil ə siz olaraq n ə sill ə rini d ə yi ş - m ə si, özünün do ğ ulmas ı , çoxalmas ı , biosferd ə n ba ş qa dig ə r yerd ə mövcud olmayan müdhi ş planetar hadis ə - l ə rd ə n birini tör ə dir. Yer s ə tin ə daxil olan enerjinin 99%-d ə n çoxunu Gün əş ş üalanmas ı t əş kil edir. Bu enerji hidrosfer, atmos- fer v ə litosferd ə ə ks ə r fiziki v ə kimy ə vi prosesl ə r ə hava v ə su kütl ə l ə rinin qar ı ş mas ı na, buxarlanmaya, madd ə - l ə rin yenid ə n paylanmas ı na, qazlar ı n udulmas ı na, ayr ı lmas ı na v ə s. s ə rf olunur. Biosenozun(biotan ı n) ə traf mühitin formala ş mas ı nda v ə sabitl əş m ə sind ə rolunu onun qlobal funksiyalar ı (energetik, destruktiv, konsentrasiya, mühit yaratma, n ə qletm ə ) il ə göst ə rm ə k olar. Canl ı madd ə l ə rin mühityaratma funksiyas ı bütün funksiyalar ı n birg ə n ə tic ə si hesab olunur: energetik funksi- ya bioloji dövran ı n bütün h ə lq ə l ə rini enerji il ə t ə min edir; destruktiv v ə konsentrasiya funksiyalar ı da ğ ı n ı q (sey- r ə k), lakin h ə yat üçün çox mühüm elementl ə rin t ə bii mühitd ə n ç ı xar ı lmas ı v ə toplanmas ı na şə rait yarad ı r. |