7.1.6. S
ə
hra ekosisteml
ə
ri –
mülayim, subtropik v
ə
tropik qur
ş
aqlarda yay
ı
lm
ı
ş
d
ı
r. Asiya, Afrika,
Avstraliya,
Ş
imali v
ə
C
ə
nubi Amerikada geni
ş
ə
razil
ə
ri tutur. Torpaq v
ə
qruntun xarakterind
ə
n as
ı
l
ı
olaraq
qumlu, çaq
ı
l da
ş
l
ı
v
ə
qumlu çaq
ı
l da
ş
l
ı
, ç
ı
nq
ı
ll
ı
, gipsl
əş
mi
ş
, da
ş
l
ı
, gillic
ə
li, löslü, gilli-tak
ı
rl
ı
, gilli bedlendli v
ə
112
ş
oranl
ı
s
ə
hralar ayr
ı
l
ı
r. Xüsusi Arktika (buz s
ə
hras
ı
) s
ə
hras
ı
da var. S
ə
hralarda yay
ı
n temperaturu yüks
ə
k v
ə
sutkal
ı
q ampliutuda böyük olur.
Ə
n isti ayda orta temperatur Orta Asiya (Qaraqum, Q
ı
z
ı
lqum) v
ə
Ş
imali
Amerika s
ə
hralar
ı
nda 30-40
0
C-y
ə
çat
ı
r. Maksimum temperatur Orta Asiya s
ə
hralar
ı
nda 50
0
C, Ölüm d
ə
r
ə
sind
ə
(AB
Ş
) 56,7
0
C, Liviya s
ə
hras
ı
nda v
ə
Ə
r
ə
bistan yar
ı
madas
ı
s
ə
hralar
ı
nda 58
0
C-dir. Havan
ı
n, xüsusil
ə
torpa
ğ
ı
n
temperaturunun sutkal
ı
q amplitudas
ı
çox vaxt 50
0
C-d
ə
n art
ı
q olur. Qum örtüyü gündüzl
ə
r 90
0
C-d
ə
k q
ı
z
ı
r.
İ
llik
ya
ğ
ı
nt
ı
s
ə
hralar
ı
n çoxunda 100-200 mm, b
ə
zi yerl
ə
rd
ə
50-100 mm v
ə
daha azd
ı
r (T
ə
kl
ə
-M
ə
kan s
ə
hras
ı
nda 9
mm), ayr
ı
-ayr
ı
rayonlarda b
ə
z
ə
n bir neç
ə
il ya
ğ
ı
ş
ya
ğ
m
ı
r. S
ə
hralar çox yerd
ə
bitkisizdir. Bitki örtüyünd
ə
efemerl
ə
r, efemeroidl
ə
r, sukkulentl
ə
r, halofitl
ə
r s
ə
ciyy
ə
vidir.
Ayr
ı
-ayr
ı
s
ə
hra biotoplar
ı
n
ı
n faunas
ı
t
ə
rkibin
ə
v
ə
z
ə
nginliyin
ə
gör
ə
f
ə
rql
ə
nir. Bitki örtüyü seyr
ə
k
oldu
ğ
undan otyey
ə
n heyvanlar kiçik qruplarla, cüt-cüt v
ə
t
ə
k g
ə
zirl
ə
r. Yeni ot yemi axtar
ı
b tapa bil
ə
n heyvanlar
(antiloplar, b
ə
zi qu
ş
lar) sürü
ə
m
ə
l
ə
g
ə
tirir.. S
ə
hra heyvanlar
ı
n
ı
n bir qismi gec
ə
h
ə
yat
ı
keçirir, b
ə
zil
ə
ri q
ı
ş
v
ə
yay
yuxusuna gedirl
ə
r.
Ə
kinçilik yaln
ı
z suvarma
şə
raitind
ə
mümkündür.
Az
ə
rbaycanda s
ə
hra land
ş
aft fraqmentl
ə
ri X
ə
z
ə
ryan
ı
hiss
ə
d
ə
(Ab
ş
eronda), Naxç
ı
van MR-in Arazboyu
düz
ə
nlikl
ə
rind
ə
vard
ı
r.
7.1.7. Çaparral –
yum
ş
aq, mülayim iqlimi olan
ə
razil
ə
rd
ə
yay
ı
lm
ı
ş
d
ı
r.
İ
llik ya
ğ
murlar
ı
n miqdar
ı
500-700
mm olub isti q
ı
ş
dövründ
ə
dü
ş
ür. Bol q
ı
ş
ya
ğ
ı
ş
lar
ı
quraql
ı
q yayla
ə
v
ə
z olunur. Çaparral qrupla
ş
malar
ı
a
ğ
aclardan (
d
ə
fn
ə
, h
ə
mi
şə
ya
ş
ı
l pal
ı
d
növl
ə
ri) v
ə
qal
ı
n sar
ı
r
ə
ngli h
ə
mi
şə
ya
ş
ı
l yarpaql
ı
kollardan ibar
ə
tdir.
Onlar Aral
ı
q d
ə
nizi sahili rayonlar
ı
nda, Avstraliyan
ı
n c
ə
nub sahill
ə
ri boyu, Kaliforniya v
ə
Meksikada geni
ş
yay
ı
lm
ı
ş
d
ı
r. Avstraliyan
ı
n me
şə
l
ə
rind
ə
evkalipt a
ğ
aclar
ı
v
ə
kolluqlar dominantl
ı
q edir. Yan
ğ
ı
nlar a
ğ
aclar
ı
n
m
ə
hv olmas
ı
hesab
ı
na kolluqlar
ı
n üstünlük t
əş
kil etm
ə
sind
ə
mühüm ekoloji faktor say
ı
l
ı
r. Yay
ı
n sonunda ba
ş
ver
ə
n yan
ğ
ı
nlar yamaclar
ı
ç
ı
lpaqla
ş
d
ı
r
ı
r. Yan
ğ
ı
ndan sonra ilk ya
ğ
ı
ş
lar zaman
ı
kollar tez v
ə
sür
ə
tl
ə
sah
ə
ni tutaraq
15-20 il
ə
rzind
ə
maksimum boya çat
ı
r. Ya
ğ
ı
ş
l
ı
mövsüm noyabrdan ba
ş
layaraq may
ı
n sonuna q
ə
d
ə
r davam edir.
Bu dövrd
ə
çaparralda qaraquyruqlu maral v
ə
bir çox qu
ş
lar ya
ş
ay
ı
r.
İ
sti quru yay dövrü ba
ş
layanda onlar
ş
imala
da
ğ
rayonlar
ı
na köçürl
ə
r. Alçaq boylu çaparral me
şə
l
ə
rinin daimi sakinl
ə
ri azd
ı
r: B
ə
hm
ə
n kiçik dov
ş
an
ı
, a
ğ
ac
siçovullar
ı
, burunduklar, k
ə
rt
ə
nk
ə
l
ə
l
ə
r, x
ı
rda s
ə
rç
ə
l
ə
r daha xarakterikdir. Vegetasiya dövrünün sonunda çoxalan
qu
ş
v
ə
h
əşə
rat populyasiyalar
ı
n
ı
n s
ı
xl
ı
ğ
ı
azal
ı
r; yay
ı
n sonunda bitkil
ə
r quruduqda da populyasiyalar
ı
n say
ı
azal
ı
r.
7.1.8. Tropik bozq
ı
rlar v
ə
savannalar
M
ə
rk
ə
zi v
ə
Şə
rqi Afrika, C
ə
nubi Amerika v
ə
Avstraliyan
ı
n, isti vilay
ə
tl
ə
rind
ə
illik ya
ğ
ı
nt
ı
lar
ı
n miqdar
ı
900
mm-d
ə
n 1500 mm-
ə
q
ə
d
ə
r olan
ə
razil
ə
rind
ə
yay
ı
lan a
ğ
ac-kol bitki örtüyü tipidir.
İ
lboyu
ə
rzind
ə
temperatur
kifay
ə
t q
ə
d
ə
r yüks
ə
k olub, mövsümilik yaln
ı
z ya
ğ
ı
nt
ı
lar
ı
n paylanmas
ı
il
ə
t
ə
yin olunur (rütub
ə
tli – ya
ğ
ı
ş
l
ı
mövsüml
ə
r v
ə
quru (quraql
ı
q) mövsüml
ə
r). Bu fauna v
ə
floran
ı
n mövcudlu
ğ
u üçün özün
ə
m
ə
xsus
şə
rait yarad
ı
r.
A
ğ
aclar çox vaxt qal
ı
n qab
ı
ql
ı
olub güclü mantar qat
ı
na malikdir. Burada
baobab
növl
ə
ri,
akasiya
,
palmalar
,
a
ğ
ac
şə
killi südl
ə
y
ə
nl
ə
r (kaktuslar
ı
n ekoloji ekvivalenti) v
ə
b. bitir. Ot örtüyü hündür v
ə
s
ı
x, insan üçün keçilm
ə
z
olur (
ə
sas
ə
n tax
ı
l otlar
ı
). Quraql
ı
q dövründ
ə
otlar
ı
n torpaqüstü hiss
ə
si quruyur, a
ğ
aclar
ı
n yarpaqlar
ı
tökülür.
A
ğ
aclar quraql
ı
q mövsümünün sonunda çiç
ə
k aç
ı
r, ya
ğ
ı
ş
lar ba
ş
layanda is
ə
yarpaqlay
ı
r.
Savannalar
ı
n, xüsus
ə
n Afrikada d
ı
rnaql
ı
heyvan populyasiyalar
ı
n
ı
n (antilop, zebr, züraf
ə
v
ə
b.) müxt
ə
lifliyi
v
ə
say
ı
na gör
ə
tay
ı
-b
ə
rab
ə
ri yoxdur. Bu heyvanlar
ı
ş
ir, gepard (ov p
ə
l
ə
ngi) kimi y
ı
rt
ı
c
ı
lar ovlay
ı
r. Qu
ş
lar
olduqca müxt
ə
lif olub, aralar
ı
nda iri y
ı
rt
ı
c
ı
lar (keç
ə
l k
ə
rk
ə
s), h
ə
mçinin
ə
n irisi – Afrika d
ə
v
ə
qu
ş
u var. Burada
quraql
ı
q dövrd
ə
daha aktiv olan çoxlu reptilil
ə
r – ilan v
ə
k
ə
rt
ə
nk
ə
l
ə
l
ə
r, h
ə
mçinin ya
ğ
ı
ş
l
ı
dövrd
ə
daha çox olan
h
əşə
ratlar vard
ı
r. H
əşə
ratlar aras
ı
nda çoxlu qansoranlar, onlardan
ə
n m
əş
huru sisi (yuxu x
ə
st
ə
liyinin tör
ə
dicisi,
z
ə
h
ə
rli) v
ə
b. göst
ə
rm
ə
k olar. C
ə
nubi Afrikada a
ğ
ı
r x
ə
st
ə
likl
ə
rin tör
ə
dicil
ə
rini yayan h
əşə
ratlar mövcuddur,
onlar insan v
ə
heyvanlar
ı
n m
ə
rk
ə
zi
ə
s
ə
b sistemini pozur, dig
ə
r t
ə
hlük
ə
li «tropik» x
ə
st
ə
likl
ə
ri tör
ə
dir.
7.1.9. Yar
ı
mh
ə
mi
şə
ya
ş
ı
l mövsümi (yarpa
ğ
ı
n
ı
tök
ə
n) tropika me
şə
ekosisteml
ə
ri
İ
ld
ə
800-1300 mm ya
ğ
ı
nt
ı
dü
şə
n, uzunmüdd
ə
tli quraql
ı
q dövrü (ild
ə
alt
ı
ay) keç
ə
n vilay
ə
tl
ə
rd
ə
yay
ı
lm
ı
ş
d
ı
r.
Bu me
şə
l
ə
r Asiyan
ı
n v
ə
M
ə
rk
ə
zi Amerikan
ı
n tropika hiss
ə
si üçün s
ə
ciyy
ə
vidir. Bu me
şə
l
ə
rin üst yarusundak
ı
a
ğ
aclar q
ı
ş
da deyil, quraql
ı
q mövsümünd
ə
yarpa
ğ
ı
n
ı
tökür. Alt yarus h
ə
mi
şə
ya
ş
ı
l a
ğ
ac v
ə
kollardan ibar
ə
tdir,
h
ə
mi
şə
ya
ş
ı
l a
ğ
aclardan palman
ı
göst
ə
rm
ə
k olar.
7.1.10. C
ı
rtdan
ş
am v
ə
ard
ı
c biomu (ekosistemi)
113
Böyük Hövz
ə
d
ə
, Kolorado
ş
tat
ı
nda Kolorado çay
ı
boyu, Yuta, Arizon, Nyu-Mexiko, Nevada v
ə
M
ə
rk
ə
zi
Kaliforniyan
ı
n q
ə
rbind
ə
geni
ş
ə
razil
ə
ri tutur. Burada rütub
ə
tlik limitl
əş
dirici faktor say
ı
l
ı
r, ild
ə
250-500 mm
ya
ğ
ı
nt
ı
n
ı
n qeyri-b
ə
rab
ə
r paylanmas
ı
c
ı
rtdan
ş
am v
ə
ard
ı
c me
şə
l
ə
rinin park
şə
killi olmas
ı
n
ı
t
ə
yin edir.
Ş
am
ı
n
qozalar
ı
v
ə
ard
ı
c
ı
n meyv
ə
l
ə
ri heyvanlar üçün mühüm qida m
ə
nb
ə
yidir. Z
ı
ğ
-z
ı
ğ
, böyük ar
ı
qu
ş
u v
ə
kol ar
ı
qu
ş
u
oturaq qu
ş
lar
ı
n daim xarakterik növl
ə
ridir.
Dostları ilə paylaş: |