Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «qalereya» v ə ya sahil me şə l ə ri
- 7.2. Ş irinsulu ekosisteml ə r
- Perifiton
| 7.1.11. H
ə mi şə ya ş ı l tropika «ya ğ ı ş l ı » me şə ekosisteml ə ri Ekvator boyu yerl əş ir, illik ya ğ ı nt ı lar ı n miqdar ı 2000-2500 mm olub aylar üzr ə kifay ə t q ə d ə r b ə rab ə r paylan ı r. İ lboyu bir v ə ya bir neç ə nisb ə t ə n «quru mövsüm» (ayda 125 mm) mü ş ahid ə olunur. Ya ğ ı ş l ı me şə l ə r ə sas üç vilay ə td ə yay ı lm ı ş d ı r: 1) Amazonka hövz ə sind ə v ə C ə nubi Amerikada – Orinokada - ba ş dan-ba ş a böyük massiv şə klind ə ; 2) Afrikada Konqo. Nigera v ə Zambezi çaylar ı hövz ə l ə rind ə v ə Madakaskar adas ı nda; 3) Hindo-Malayskid ə v ə Borneo – Yeni Qvineya adalar ı nda. Bu vilay ə tl ə rd ə tempetarun illik gedi ş i kifay ə t q ə d ə r b ə rab ə r paylan ı b. Bitki v ə heyvanlar ı n çoxalmas ı v ə dig ə r funksiyalar ı n ı n mövsümi d ə yi ş m ə si ə sas ə n ya ğ ı nt ı lar ı n miqdar ı n ı n t ə r ə ddüdünd ə n as ı l ı d ı r v ə yaxud daxili ritml ə rl ə t ə nziml ə nir. Bel ə ki, Winteraceae f ə sil ə sin ə aid olan b ə zi a ğ aclar ı n böyüm ə si fasil ə siz gedir, lakin h ə min f ə sil ə y ə aid olan dig ə r növl ə r üçün böyüm ə d ə dövrlük mü ş ahid ə olunur v ə oduncaqda h ə lq ə l ə r ə m ə l ə g ə lir. Ya ğ ı ş l ı tropik me şə l ə rd ə a ğ aclar üç yarus ə m ə l ə g ə tirir: 1) Seyr ə k yerl əşə n ə n hündür a ğ aclar üst yarusu yarad ı r; 2) Ba ş dan-ba ş a h ə mi şə ya ş ı l a ğ acl ı q örtüyü, hündürlüyü 25-35 m; 3) Alt yarus – yaln ı z ümumi ç ə tird ə i ş ı q dü şə n sah ə l ə rd ə s ı x a ğ acl ı q şə klind ə olur. Ot örtüyü v ə kollar praktiki olaraq olmur. Lakin çoxlu lianlar v ə epifitl ə r mövcuddur. Növ müxt ə lifliyi olduqca yüks ə kdir – bir neç ə hektar sah ə d ə rast g ə lin ə n növl ə rin say ı bütün Avropan ı n floras ı nda olan növl ə rin say ı q ə d ə rdir (Y.Odum, 1986). Bu me şə l ə rd ə a ğ ac növl ə rinin say ı 170-d ə n çox, ot növl ə ri is ə 20-d ə n azd ı r. Yaruslar aras ı bitki növl ə rinin (lianlar, epifitl ə r v ə b.) say ı otlarla birlikd ə 200-300 v ə daha çoxdur ( Şə kil 6.13). Rütub ə tli tropik me şə l ə r kifay ə t q ə d ə r q ə dim klimaks ekosisteml ə ri say ı l ı r, burada qida madd ə l ə rinin dövran ı mük ə mm ə llik d ə r ə c ə sin ə çatm ı ş d ı r, onlar az itirilir v ə mutalistik orqanizml ə rl ə v ə a ğ aclar ı n d ə rin ə getm ə y ə n (çox hiss ə si havada yerl əşə n) güclü mikorizal ı kök sistemi vasit ə sil ə tez bioloji dövrana qo ş ulur. M ə hz buna gör ə kas ı b torpaqlarda s ı x me şə örtüyü yaran ı r. Tropikan ı n da ğ l ı q rayonlar ı nda da ğ -ya ğ ı ş l ı me şə l ə ri yerl əş ir, onlar düz ə nin ya ğ ı ş l ı me şə sinin növmüxt ə lifliyi olub b ə zi xarakterik ə lam ə tl ə rin ə gör ə f ə rql ə nir. Da ğ boyu yuxar ı qalxd ı qca me şə örtüyü alçaq- boylu olur v ə epifitl ə r avtotrof biokütl ə nin böyük qismini t əş kil edir. Ya ğ ı ş l ı me şə l ə rin dig ə r növ müxt ə lifliyin ə çay d ə r ə l ə rinin subasar sah ə l ə rind ə rast g ə linib «qalereya» v ə ya sahil me şə l ə ri adlan ı r. Mülayim qur ş a ğ ı n me şə l ə rind ə n f ə rqli olaraq ya ğ ı ş l ı me şə l ə rd ə heyvanlar ı n çox hiss ə si bitki örtüyünün üst yarusunda yerl əş ir. Bel ə ki, Qayanan ı n 59 m ə m ə li heyvan növünün 31-i a ğ aclarda ya ş ay ı r. A ğ acda ya ş ayan m ə m ə lil ə rd ə n ba ş qa ya ğ ı ş l ı me şə l ə rd ə çoxlu buq ə l ə mun (xamelyon), iquana, hekkonlar, a ğ ac ilanlar ı , qurba ğ alar v ə qu ş lara rast g ə linir. Qar ı ş qalar v ə düzqanadl ı lar, h ə mçinin gündüz k ə p ə n ə kl ə ri v ə güv ə l ə r mühüm ekoloji rol oynay ı r. 114 Øÿêil 6.13. Bir neç ə yaruslu M ə rk ə zi Amazon «Ya ğ ı ş l ı me şə » Bel ə ki, Barro-Kolorado rayonunun 15 km 2 sah ə sind ə , 20000-d ə n art ı q h əşə rat t ə svir olunmu ş dur, lakin Avropan ı n bu q ə d ə r sah ə sind ə onlar ı n say ı c ə mi bir neç ə yüz ə çat ı r. Tropik me şə l ə rin iri heyvanlar ı ndan ə n m əş hurlar ı meymunlar, yaquarlar, qar ı ş qayey ə nl ə r, ə rinc ə k, kaquar, insanab ə nz ə r meymunlar, k ə l, Hindistan fili, kondor, karol keç ə l k ə rk ə si, tovuzqu ş u, tutuqu ş u v ə b. göst ə rm ə k olar. Heyvanlar ı n ə sas qidas ı meyv ə v ə termitl ə rdir. Ya ğ ı ş l ı me şə l ə r m ə hv edil ə n yerl ə rd ə çox vaxt tör ə m ə tipli a ğ acl ı q yaran ı r, onlar ı n t ə rkibin ə iyn ə yarpaql ı cinsl ə r (Afrikada – Musanga; Amerikada – Cecropia; Malaziyada - Macoranga) daxil olur. Tör ə m ə tipli me şə çox s ı x olub ilkin me şə likd ə n ekoloji v ə floristik bax ı mdan f ə rql ə nir. «Klimaks» me şə örtüyü çox t ə dric ə n b ə rpa olunur. «Klimaks» v ə ziyy ə tin ə çatmaq üçün uzunmüdd ə tli suksessiya tsikll ə ri t ə l ə b olunur. Bu prosesi tezl əş dirm ə k m ə qs ə dil ə xüsusi me şə çilik t ə dbirl ə ri h ə yata keçirm ə k laz ı md ı r. 7.2. Ş irinsulu ekosisteml ə r 115 Ş irin sular kontinentin s ə thind ə çay, göl v ə bataql ı qlar ə m ə l ə g ə tirir. İ nsan öz ehtiyac ı üçün süni göll ə r v ə su anbarlar ı yarad ı r. Dem ə li, ş irin sular axar v ə nisbi h ə r ə k ə tsiz (dur ğ un) v ə ziyy ə td ə ola bil ə r. B ə zi su hövz ə l ə ri bir v ə ziyy ə td ə n dig ə rin ə keç ə bil ə r. Bununla ə laq ə dar olaraq ş irinsulu ekosisteml ə r a ş a ğ ı dak ı lara bölünür: - lentik (lat ı nca: lentes - sakit) ekosisteml ə r. bura göll ə r, nohurlar, y ə ni dur ğ un sular aiddir; - lotik (lat ı nca: Lotus – yuyucu, yuyulan) ekosisteml ə r. Bura çe ş m ə l ə r, çaylar – axar sular daxildir; - bataqla ş m ı ş ə razil ə r , ilin mövsüml ə ri üzr ə s ə viyy ə si d ə yi ş ir. Bura mar ş lar v ə bataql ı qlar daxildir. Ş irinsulu ekosisteml ə r bütün ekosisteml ə rin olduqca kiçik hiss ə sini t əş kil ed ə r ə k a ş a ğ ı dak ı xüsusiyy ə tl ə rin ə gör ə insanlar üçün daim böyük ə h ə miyy ə t k ə sb edir: 1) Ş irin sular praktiki olaraq m ə i şə t v ə s ə naye ehtiyaclar ı n ı öd ə m ə k üçün yegan ə m ə nb ə say ı l ı r; 2) Ş irinsulu ekosisteml ə r tullant ı lar ı yenid ə n i ş l ə m ə k üçün ə n ə lveri ş li v ə ucuz sistem say ı l ı r; 3) Suyun nadir termodinamik xass ə y ə malik olaraq mühitin temperatur t ə r ə ddüdünü azaltma ğ a imkan verir. Qeyd edildiyi kimi su mühitinin limitl əş dirici faktorlar ı , temperatur, şə ffafl ı q, ax ı n, duzluluq v ə b. hesab olunur. Suda ya ş ayan heyvanlar ı n ə ks ə riyy ə ti stenoterm say ı l ı r, ona gör ə d ə mühitin az da olsa, istilik çirkl ə nm ə si onlar üçün t ə hlük ə lidir. Su hövz ə l ə rind ə suyun şə ffafl ı q d ə r ə c ə si h ə yat üçün çox vacib say ı l ı r, bu gün əş i ş ı ğ ı n ı n daxil olaraq fotosintez prosesinin mümkün oldu ğ u d ə rinlik zonas ı il ə ölçülür. Şə ffafl ı q d ə r ə c ə si müxt ə lif olub çox bulanl ı q su hövz ə l ə rind ə bir neç ə santimetr d ə rinlikd ə n, şə ffaf da ğ göll ə rind ə 30-40 metr ə çata bil ə r. Lotik ekosisteml ə rd ə ax ı m da mühüm limitl əş dirici faktor olub orqanizml ə rin yay ı lmas ı na, qaz v ə duzlar ı n miqdar ı na t ə sir göst ə rir. Su ekosisteml ə rind ə oksigenin konsentrasiyas ı da mühüm limitl əş dirici faktor hesab olunur. Biogen duzlar- dan nitratlar v ə fosfatlar da ad ə t ə n limitl əş dirici olur, b ə z ə n kalsium v ə dig ə r elementl ə rin çat ı ş mazl ı ğ ı hiss olu- nur. Ekoloji bax ı mdan v ə su hövz ə sind ə tutdu ğ u yer ə gör ə su orqanizml ə rini a ş a ğ ı dak ı t ə snifata ay ı rmaq olar. Bentos – hövz ə nin dibin ə yap ı ş ı b lil çöküntül ə rind ə ya ş ay ı r v ə orada sakit dayan ı r; Perifiton – su bitkil ə rinin yarpaq v ə budaqlar ı na v ə ya su hövz ə sinin dig ə r ç ı x ı nt ı s ı na yap ı ş m ı ş heyvan v ə bitkil ə r; Plankton – Üz ə n orqanizml ə r, zooplankton h ə tta özü aktiv yerini d ə yi şə bilir, lakin ə sas ə n onlar ax ı n ı n köm ə yi il ə qar ı ş ı r (h ə r ə k ə t edir); Nekton – suda s ə rb ə st h ə r ə k ə t ed ə n orqanizml ə r – bal ı qlar, amfibiyalar v ə b. Su hövz ə l ə rinin üç zonas ı nda m ə skunla ş an orqanizml ə rin yay ı lmas ı xüsusi ə h ə miyy ə t da ş ı y ı r. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|