Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Heyvandarl ı q
- Dördüncü ekosisteml ə rd ə , y ə ni s ə naye- şə h ə
- 9.2. K ə nd t ə s ə rrüfat ı ekosisteml ə
| r
(bataql ı q, ç ə m ə n, me şə ) Antropogen ekosisteml ə r (tarla, zavod, ev) 129 1 2 Gün əş enerjisini al ı r, d ə iy ş dirir, toplay ı r Qaz ı nt ı v ə nüv ə yanaca ğ ı n ı n enerjisini q ə bul edir Oksigen hasil edir v ə kabon qaz ı ndan istifad ə edir Oksigend ə n istifad ə edir v ə qaz ı nt ı yanaca ğ ı yand ı qda karbon qaz ı hasil edir Münbit torpaq yarad ı r Münbit torpa ğ ı kasatla ş d ı r ı r v ə ya onun üçün t ə hlük ə yarad ı r Rütub ə t toplay ı r, onu t ə mizl ə yir v ə t ə dric ə n ondan istifad ə edir Çox sü s ə rf edir v ə onu çirkl ə ndirir Yaban ı t ə bi ə tin müxt ə lif növl ə ri üçün m ə skunla ş ma şə raiti yarad ı r Yaban ı t ə bi ə tin bir çox növl ə rinin ya ş ama yerini da ğ ı d ı r Çirkl ə ndirici v ə tullant ı lar ı heç bir x ə rc ç ə km ə d ə n süzür Çirkl ə ndirici v ə tullant ı lar hasil edir, onlar ı n z ə r ə rsizl əş dirilm ə sin ə x ə rc t ə l ə b olunur Özünüsaxlama v ə b ə rpa olunma qabiliyy ə tin ə malikdir Saxlanmas ı v ə b ə rpas ı na daima böyük x ə rc t ə l ə b olunur Müasir k ə nd t ə s ə rrüfat ı ilb ə il ekosisteml ə ri suksessiyan ı n daim erk ə n m ə rh ə l ə l ə rind ə saxlama ğ a imkan yaradaraq, bir v ə ya bir neç ə bitkid ə n (m ə s ə l ə n, qar ğ ı dal ı , bu ğ da, noxud v ə s.) maksimal ilkin m ə hsul ə ld ə etm ə y ə c ə hd göst ə rir. K ə ndli baha qiym ə t ə yüks ə k m ə hsul ə ld ə ed ə bilir. Bel ə qiym ə t alaqlarla mübariz ə , mineral gübr ə l ə r, torpaq haz ı rl ı ğ ı v ə b. i ş l ə rl ə ə laq ə dard ı r (enerji ax ı n ı orta hesabla 20 kkal/sm 2 ⋅ il). Yeni davaml ı növl ə rin, m ə s., ot növl ə rinin peyda olmas ı t ə bii suksessiya prosesl ə rinin n ə tic ə sidir. Biz alaq adland ı rd ı ğ ı m ı z «pioner» bitki növl ə ridir, ziyanvericil ə r – h əşə ratlar v ə dig ə r heyvanlard ı r, x ə st ə lik tör ə dicil ə r is ə – mikroorqanizml ə rdir. Alaq otlar ı , ziyanvericil ə r v ə x ə st ə lik tör ə dicil ə rl ə aktiv mübariz ə apar ı lmazsa, bütün m ə hsul m ə hv olar. Heyvandarl ı q da ekosistemin sad ə l əş m ə sin ə ged ə n bir yol say ı l ı r, insan özü üçün faydal ı k ə nd t ə s ə rrüfat ı heyvanlar ı n ı (in ə k, cam ı ş , toyuq v ə s.) qoruyub, qida resurslar ı na r ə qib ç ı xan otyey ə n v ə h ş i heyvanlar ı v ə ev heyvanlar ı n ı m ə hv ed ə n y ı rt ı c ı lar ı yoxa ç ı xar ı r. Qiym ə tli bal ı q növl ə rinin ovlanmas ı su hövz ə l ə rinin ekosisteml ə rini sad ə l əş dirir. Hava v ə su hövz ə l ə rinin çirkl ə nm ə si d ə a ğ aclar ı n, bal ı qlar ı n m ə hv olmas ı na s ə b ə b olur v ə t ə bii ekosisteml ə r «talan ı r». Ümumiyy ə tl ə , ə halinin say ı artd ı qca insanlar bütün yetkin (klimaks) ekosisteml ə ri sad ə cavan ekosisteml ə r ə (m ə s ə l ə n, tropik me şə l ə ri, yeti ş mi ş f ı st ı q, pal ı d me şə l ə rini m ə hv ed ə r ə k, bataql ı qlar ı qurudaraq v ə s.) çevirir. Bu sisteml ə ri «cavan» ya ş ı nda saxlamaq üçün yanacaq-energetik resurslar ı ndan istifad ə artacaqd ı r. Bununla yana ş ı , növ (genetik) müxt ə liflikl ə rind ə v ə t ə bii land ş aftlarda itki ba ş ver ə c ə kdir (c ə dv ə l 9.1). Cavan, m ə hsuldar ekosisteml ə r monotip növ t ə rkibin ə malik oldu ğ u üçün çox z ə if olur. Bel ə ki, h ə r hans ı bir f ə lak ə tli hadis ə , m ə s ə l ə n, quraql ı q ba ş ver ə rs ə , genotip da ğ ı ld ı ğ ı ndan bel ə ekosisteml ə r bir d ə b ə rpa olunmur. Lakin b əşə riyy ə tin h ə yat ı üçün onlar ı saxlamaq vacibdir. Odur ki, v ə zif ə miz, sad ə l əş dirilmi ş antropogen ekosisteml ə r v ə onunla qon ş uluqdak ı daha mür ə kk ə b, z ə ngin genofonda malik olan t ə bii ekosisteml ə r aras ı nda balans ı saxlamaqd ı r. Dördüncü ekosisteml ə rd ə , y ə ni s ə naye- şə h ə r sisteml ə rind ə hadis ə tamamil ə ba ş qa cür ba ş verir. Burada yanacaq enerjisi Gün əş enerjisini bütvölükl ə ə v ə z edir, t ə bii ekosisteml ə rl ə müqayis ə d ə enerji ax ı n ı n ı n s ə rfi iki- üç d ə f ə art ı qd ı r. Adamba ş ı na illik qidaya olan t ə l ə bat – 1 mln. kkal-a yax ı nd ı r. Ə g ə r enerji s ə rfi ə halinin say ı na gör ə hesablanarsa, bu 10 d ə f ə yüks ə k olar (m ə s. AB Ş -da o, 86 d ə f ə çoxdur). Müxt ə lif ölk ə l ə rd ə enerji s ə rfi müxt ə lifdir. Varl ı ölk ə l ə rl ə inki ş af etm ə kd ə olan ölk ə l ə rin müqayis ə sind ə bu s ə rfl ə rin f ə rqi xüsusil ə böyükdür (bir neç ə on d ə f ə l ə rl ə , b ə z ə n 100 d ə f ə y ə q ə d ə r). Bu ölk ə l ə r el ə bil ki, h ə l ə birinci-ikinci tip ekosisteml ə r m ə rh ə l ə sind ə dir, lakin inki ş af etmi ş ölk ə l ə r bütün dörd m ə rh ə l ə ni art ı q keçmi ş l ə r. 9.2. K ə nd t ə s ə rrüfat ı ekosisteml ə ri (aqroekosisteml ə r) İ nsan k ə nd t ə s ə rrüfat ı f ə aliyy ə tind ə torpaq, su, bitki heyvan v ə energetik resurslardan istifad ə etm ə kl ə özünü ilk növb ə d ə qida il ə t ə min ed ə r ə k ba ş qa f ə aliyy ə tl ə ri il ə müqayis ə d ə t ə bi ə t ə daha çox t ə sir göst ə rir. XX ə srin sonu XXI ə srin ə vv ə ll ə rind ə h ə r gün dünyaya 250 min insan g ə lir v ə onlar ı yedizdirm ə k, 130 geyindirm ə k v ə evl ə t ə min etm ə k laz ı md ı r. 2020-ci ild ə Yer ə halisinin say ı n ı n 8 milyard olmas ı gözl ə nilir. Yax ı n 20-25 il ə rzind ə bu q ə d ə r adam ı yedizdirm ə k üçün, ə kinçilik yaranan vaxtdan indiki gün ə q ə d ə r (10 min il ə yax ı n bir dövrd ə ) istehsal olunan ə rza ğ ı n miqdar ı ndan da art ı q ə rzaq t ə l ə b olunur. Yer ə halisinin kifay ə t miqdarda qida m ə hsullar ı il ə t ə min olunmas ı bir çox mür ə kk ə b v ə qar ş ı l ı ql ı ə laq ə li problem say ı l ı r. Dig ə r mühüm problem is ə qidan ı n keyfiyy ə ti, onun t ə rkibind ə olan zülal, vitamin, mikroelementl ə r v ə s.-dir. Dünya k ə nd t ə s ə rrüfat ı sisteminin idar ə olunmas ı da mühüm m ə s ə l ə dir. Bu el ə apar ı lmal ı d ı r ki, istehsal v ə ə rzaq m ə hsullar ı n ı n bölünm ə sinin ə traf mühit ə z ə r ə rli t ə siri minimuma endirilsin. M ə lum oldu ğ u kimi, torpaq k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə rind ə n m ə hsul alma ğ ı n ə sas ı kimi ba ş l ı ca z ə ruri s ə rv ə t olub mövcudlu ğ umuz ondan as ı l ı d ı r. O, k ə nd t ə s ə rrüfat ı istehsal ı n ı n Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|