Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1. Müxt ə lif istiqam ə tli seçm ə . T ə bii ekosisteml ə r
- Aqroekosisteml ə r
- 3. Müxt ə lif fenoloji ritm ə malik olan bitkil ə rin növ t ə rkibinin müxt
| 9.3. T
ə bii v ə aqroekosisteml ə rin müqayis ə li xarakteristikas ı M
ı qat ı n ı n 1 sm 2 -a h ə r d ə qiq ə 2 kalori Gün əş enerjisi dü ş ür, bu gün əş sabiti v ə ya konstant ı adlan ı r. İş ı q enerjisinin bitkil ə r t ə r ə find ə n istifad ə olunmas ı nisb ə t ə n çox deyildir. Gün əş spektrinin yaln ı z FAR (dal ğ as ı n ı n uzunlu ğ u 380-710 nm, gün əş radiasiyas ı n ı n 21-46%-ni t əş kil ed ə n fotosintetik aktiv radiasiya ) adlanan kiçik hiss ə si fotosintez prosesind ə i ş tirak edir. T ə bii v ə aqroekosisteml ə r f ə aliyy ə t xüsusiyy ə tl ə rin ə gör ə a ş a ğ ı dak ı f ə rqli xüsusiyy ə tl ə r ə malikdir. 1. Müxt ə lif istiqam ə tli seçm ə . T ə bii ekosisteml ə r üçün t ə bii seçm ə xarakterikdir, bu onlar ı n ə sasl ı xass ə si – davaml ı l ı ğ a yön ə ldir, qrupla ş an ı n davams ı z, h ə yata qabil olmayn orqanizm formalar ı n ı s ı radan ç ı xar ı r. Aqroekosisteml ə r insan t ə r ə find ə n yarad ı l ı r v ə saxlan ı l ı r. Burada seçm ə nin ba ş l ı ca istiqam ə ti süni üsul olub, m ə qs ə d k ə nd t ə s ə rrüfat ı bitkil ə rinin m ə hsuldarl ı ğ ı n ı yüks ə ltm ə kdir. İ nsan t ə r ə find ə n m ə d ə nil əş dirilmi ş bitki v ə heyvan növl ə ri süni seçm ə hesab ı na «t ə kamül» keçirir v ə insan ı n köm ə yi olmadan onlar v ə h ş i növl ə rl ə r ə qab ə t ə girm ə k qabiliyy ə tin ə malik deyildir. 2. T ə bii ekosisteml ə rd ə fitosenozun ekoloji t ə rkibinin müxt ə lifliyi ayr ı -ayr ı ill ə rd ə hava şə raitinin t ə r ə ddüdü zaman ı onun davaml ı ğ ı n ı t ə min edir. Bir neç ə bitki növünün m ə hv olmas ı dig ə r növl ə rin m ə hsuldarl ı ğ ı n ı n yüks ə lm ə sin ə şə rait yarad ı r. Bunun n ə tic ə sind ə ayr ı -ayr ı ill ə rd ə ekosistemd ə fitosenoz bütvölükl ə m ə hsulun mü ə yy ə n s ə viyy ə d ə saxlanma qabiliyy ə tin ə malik olur. Tarla bitkil ə rinin aqrosenozu is ə monodominant, çox vaxt is ə eyniçe ş idli qrupla ş ma kimi t ə zahür olunur. Ə lveri ş siz faktorlar ı n aqrosenozun bütün bitkil ə rin ə t ə siri eyni cür olur. Ə sas bitkinin böyüm ə v ə inki ş af ı n ı n s ı x ı lmas ı (z ə ifl ə m ə si) dig ə r bitkil ə rin sür ə tl ə inki ş af ı il ə kompensasiya oluna bilm ə z. Bunun n ə tic ə sind ə aqrosenozun m ə hsuldarl ı ğ ı n ı n davaml ı l ı ğ ı t ə bii ekosisteml ə rd ə n a ş a ğ ı d ı r. 3. Müxt ə lif fenoloji ritm ə malik olan bitkil ə rin növ t ə rkibinin müxt ə lifliyinin mövcudlu ğ u bütün vegetasiya dövründ ə fitosenoza tam (bütöv) sistem kimi fasil ə siz olaraq m ə hsulverm ə prosesi h ə yata keçirm ə y ə , istilik, rütub ə tlik v ə qida madd ə resurslar ı ndan tam v ə q ə na ə tl ə istifad ə etm ə y ə imkan yarad ı r. Aqrosenozda m ə d ə nil əş dirilmi ş bitkil ə rin vegetasiya dövrü vegetasiya mövsümünd ə n q ı sa olur. T ə bii fitosenozlarda müxt ə lif bioloji ritml ə r ə malik olan növl ə r vegetasiya mövsümünün müxt ə lif vaxtlar ı nda maksimum biokütl ə y ə çat ı r. Aqrosenozlarda is ə bitkil ə rin böyüm ə si eyni vaxtda olur v ə inki ş af m ə rh ə l ə l ə rinin ard ı c ı ll ı ğ ı , bir qayda olaraq sinxronla ş m ı ş d ı r. T ə bii ekosisteml ə rd ə bitkil ə rin inki ş af ı n ı n müxt ə lif vaxtlarda, aqrosenozlarda is ə eyni vaxtda ba ş verm ə si m ə hsulverm ə prosesi ritminin müxt ə lif olmas ı na g ə tirib ç ı xar ı r. 4. T ə bii v ə aqroekosisteml ə rin mühüm f ə rqi ekosisteml ə rin daxilind ə madd ə l ə r mübadil ə sinin kompensasiya ( ə v ə z) olunma d ə r ə c ə si hesab olunur. T ə bii ekosisteml ə rd ə madd ə l ə r dövran ı (kimy ə vi elementl ə r) qapal ı tsikll ə , yaxud kompensasiya olunma il ə ba ş verir: madd ə l ə rin mü ə yy ə n dövrd ə tsikl ə daxil olmas ı orta hesabla tsikld ə n xaric olan madd ə l ə rin miqdar ı na b ə rab ə r olur, bu s ə b ə bd ə n d ə tsikl daxilind ə h ə r bloka daxil olan madd ə , t ə xmin ə n oradan ç ı xan madd ə y ə b ə rab ə r olur. Antropogen t ə sir ekosistemd ə madd ə l ə r dövran ı n ı pozur. Aqrosenozlarda madd ə l ə rin bir hiss ə si ekosistemd ə n bird ə f ə lik götürülür. 5. T ə bii ekosisteml ə r «avtot ə nziml ə yici» sistemdir , aqrosenozlar is ə insan t ə r ə find ə n idar ə olunur. M ə qs ə din ə çatmaq üçün insan aqrosenozda t ə bii faktorlar ı n t ə sirini d ə yi ş ir v ə ya ona n ə zar ə t edir, bitkinin 132 böyüm ə v ə inki ş af ı na, xüsusil ə qida m ə hsulverm ə komponentl ə r ə üstünlük verilir. Bununla ə laq ə dar ə sas v ə zif ə minimal enerji v ə madd ə s ə rf etm ə kl ə m ə hsuldarl ı ğ ı n yüks ə lm ə sin ə şə rait tapmaq, torpa ğ ı n münbitliyini art ı rmaqd ı r. Bu v ə zif ə nin h ə lli aqrofitosenozlar t ə r ə find ə n t ə bii resurslardan daha tam istifad ə etm ə k v ə aqrosenozlarda kimy ə vi elementl ə rin kompensasiya olunan tskill ə rini yaratmaqd ı r. Resurslardan istifad ə dol ğ unlu ğ u sortun (çe ş idin) genetik xüsusiyy ə tl ə ri, vegetasiyan ı n uzunlu ğ u, birg ə s ə pinl ə rd ə komponentl ə rin müxt ə lif cinsliliyi, s ə pinin yaruslu ğ u v ə s. il ə mü ə yy ə n olunur. Buna gör ə M.S.Sokolov v ə b. (1994) bel ə n ə tic ə y ə g ə lir ki, aqrosisteml ə rin v ə ziyy ə tin ə ə n ciddi n ə zar ə t daha çox enerji s ə rfi t ə l ə b olunan qapal ı sah ə d ə yerin ə yetiril ə bil ə r. Bu qrupa yar ı maç ı q sisteml ə r aiddir, burada xarici mühitl ə (istixana, heyvandarl ı q kompleksi) ə laq ə olduqca m ə hdudlan ı r, temperatur, radiasiya, mineral v ə üzvi madd ə l ə rin dövran ı t ə nziml ə nir v ə yüks ə k d ə r ə c ə d ə n ə zar ə t olunur. Bu – idar ə olunan aqroekosisteml ə rdir . Qalan dig ə r aqroekosisteml ə r – aç ı q sisteml ə rdir. İ nsan t ə r ə find ə n effektiv n ə zar ə t n ə q ə d ə r çox olarsa, onlar bir o q ə d ə r sad ə olar. Yar ı maç ı q v ə aç ı q sisteml ə rd ə insan ı n s ə yi orqanizml ə rin böyüm ə sin ə optimum şə raiti t ə min edir v ə onlar ı n t ə rkibin ə ciddi bioloji n ə zar ə t olunur. Buradan a ş a ğ ı dak ı praktiki m ə s ə l ə l ə r meydana g ə lir: - birincisi, mümkün q ə d ə r arzu olunmayan növl ə ri tam k ə narla ş d ı rmaq; - ikincisi, yüks ə k potensial m ə hsuldarl ı ğ a malik olan genetik tipl ə rin seçilm ə si; - bütövlükd ə qurumu ş bitkil ə r v ə ölmü ş fitofaqlarla birlikd ə ə vv ə l udulmu ş enerjinin ¾-ü ölü üzvi madd ə l ə rin t ə rkibind ə saxlan ı r, ¼-d ə n bir q ə d ə r çoxu is ə t ə n ə ffüs zaman ı istilik şə klind ə ekosistemd ə n k ə nar edilir. Ekosistemin biokütl ə istehsal etm ə k qabiliyy ə ti say ə sind ə insan özün ə z ə ruri olan qida v ə bir çox texniki resurslar ı ə ld ə edir. Qeyd edildiyi kimi, sayca artan b əşə riyy ə tin qida ( ə rzaq) il ə t ə min edilm ə si problemi – ba ş l ı ca olaraq aqroekosistemin (k ə nd t ə s ə rrüfat ı n ı n) m ə hsuldarl ı ğ ı n ı yüks ə ltm ə k problemi hesab olunur. Ekoloji sisteml ə rin insan ı n t ə siri il ə ə laq ə dar da ğ ı lmas ı v ə ya çirkl ə nm ə si bilavasit ə enerji ax ı n ı n ı n madd ə l ə r ə daxil olmas ı n ı n k ə silm ə sin ə (dayanmas ı na), dem ə li, ekosistemin m ə hsuldarl ı ğ ı n ı n a ş a ğ ı dü ş m ə sin ə s ə b ə b olur. Odur ki, b əşə riyy ə t qar ş ı s ı nda duran ilkin v ə zif ə – Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|