Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ekoloji risk faktorlar ı
- Risk faktorlar ı Sa ğ laml ı qda rolu (%-l ə )
- Sosial risk faktorlar ı
- 10.4. Üstünlük t əş kil ed ə n risk faktorlar ı v ə müasir c ə
- Bioloji ritml ə rin pozulmas ı
| bioloji, ekoloji
v ə sosial risk faktorlar ı ayr ı l ı r (c ə dv ə l 10.1). Ə g ə r risk faktorlar ı na bilavasit ə x ə st ə liy ə t ə sir göst ə r ə n faktorlarla da ə lav ə edils ə , onlar birlikd ə sa ğ laml ı q faktorlar ı adlan ı r, onlar da analoji t ə snifata malikdir. Bioloji risk faktorlar ı na genetik v ə ontogenez dövründ ə insan orqanizminin qazand ı ğ ı ( ə ld ə etdiyi) xüsusiyy ə tl ə r aiddir. M ə lum oldu ğ u kimi, b ə zi x ə st ə likl ə r ə çox vaxt mü ə yy ə n milli v ə etnik qruplarda rast g ə linir. Hipertoniya, xora x ə st ə likl ə ri, şə k ə r diabeti v ə b. x ə st ə likl ə r ə irsi meyillik d ə mövcuddur. Bir s ı ra x ə st ə likl ə rin, o cüml ə d ə n şə k ə r diabeti, ür ə yin i ş emiya x ə st ə liyinin ba ş verm ə sinin ciddi faktoru köklük hesab olunur. Orqanizmd ə xroniki infeksiya m ə nb ə yinin mövcudlu ğ u (m ə s ə l ə n, xroniki tonzillit) rev- matizm x ə st ə liyin ə s ə b ə b ola bil ə r. Ekoloji risk faktorlar ı . Atmosferin fiziki v ə kimy ə vi xass ə l ə rinin d ə yi ş m ə si, m ə s ə l ə n, bronx a ğ ciy ə r x ə st ə liyinin inki ş af ı na t ə sir göst ə rir. Temperaturun, atmosfer t ə zyiqinin v ə maqnit sah ə sinin g ə rginliyinin sutkal ı q k ə skin d ə yi ş m ə si ür ə k-damar x ə st ə likl ə rinin a ğ ı rla ş mas ı na s ə b ə b olur. C ə dv ə l 10.1 Risk faktorunun qrupla ş d ı r ı lmas ı v ə onlar ı n insan sa ğ laml ı ğ ı nda rolu (Y.P.Lisitsin, 1987 v ə E.N.Vayner ə , 2001 gör ə ) Risk faktorlar ı n ı n qruplar ı Risk faktorlar ı Sa ğ laml ı qda rolu (%-l ə ) Rusiya üçün 1 2 3 Bioloji faktorlar Genetika, insan ı n biologiyas ı İ rsi v ə f ə rdi inki ş af gedi ş ind ə qazan ı lan ( ə ld ə edil ə n) x ə st ə liy ə meyillik 15-20 Ekoloji faktorlar Ə traf mühitin v ə ziyy ə ti Hava, su, torpaq, qida m ə hsullar ı n ı n çirkl ə nm ə si, hava hadis ə l ə rinin k ə skin d ə yi ş m ə si, radiasiya, maqnit v ə dig ə r ş üalanman ı n yüks ə k s ə viyy ə si 20-15 Sosial faktorlar H ə yat şə raiti v ə t ə rzi Siqaret ç ə km ə , alkoqol v ə narkotik q ə bul etm ə , düzgün qidalanmama, yuxusuzluq, stress v ə ziyy ə t, hipo v ə hiperdinamiya, z ə r ə rli i ş şə raiti, pis maddi-m ə i şə t şə raiti, ail ə nin davams ı zl ı ğ ı , urbanizasiyan ı n yüks ə k olmas ı 50-55 Tibbi t ə minat Profilaktiki t ə dbirl ə rin qeyri effektivliyi, tibbi xidm ə tin a ş a ğ ı keyfiyy ə td ə olmas ı v ə onun vaxt ı nda göst ə rilm ə m ə si 10-15 İ onla ş m ı ş ş üalanma onkoloji faktorlardan biri say ı l ı r. Torpaq v ə suyun ion t ə rkibinin xüsusiyy ə tl ə ri v ə bu s ə b ə bd ə n bitki v ə heyvan m ə n şə li qida m ə hsullar ı , orqanizmd ə bu v ə ya dig ə r element atomunun izafiliyi v ə ya çat ı ş mazl ı ğ ı il ə ə l ə qadar elementoz x ə st ə liyinin inkia ş f ı na s ə b ə b ə olur. M ə s ə l ə n, içm ə li suda yodun çat ı ş mazl ı ğ ı v ə t ə rkbind ə yodun az oldu ğ u torpaqda qida m ə hsulu endemik zobun inki ş af ı na s ə b ə b ola bil ə r. 142 Sosial risk faktorlar ı – ə lveri ş siz m ə nzil – ya ş ay ı ş şə raiti, müxt ə lif stres v ə ziyy ə ti bir çox x ə st ə likl ə rin, xüsus ə n ür ə k-damar sistemi x ə st ə likl ə rinin risk faktoru say ı l ı r. Pis v ə rdi ş l ə r, m ə s ə l ə n, siqaret ç ə mk ə bronx- a ğ ciy ə r v ə ür ə k-damar x ə st ə likl ə rinin ba ş verm ə risk faktoru hesab olunur. Alkoqoldan istifad ə edilm ə si alkoqolizm, qaraciy ə r, ür ə k v ə ba ş qa x ə st ə likl ə rin inkia ş f ı üçün risk faktoru say ı l ı r. Risk faktorlar ı ayr ı -ayr ı individuum üçün (m ə s ə l ə n, orqanizmin genetik xüsusiyy ə tl ə ri) v ə ya müxt ə lif növl ə rin bir çox f ə rdl ə ri (m ə s., ionla ş m ı ş ş üalanma) üçün ə h ə miyy ə tli ola bil ə r. Bir neç ə risk faktorunun birg ə t ə siri, m ə s ə l ə n köklük, hipodinamiya, siqaretç ə km ə , karbohidrat mübadil ə sinin pozulmas ı n ı n birg ə t ə siri ür ə yin i ş emiya x ə st ə liyinin inki ş af ı n ı art ı r ı r. X ə st ə likl ə rin ba ş verm ə si v ə gücl ə nm ə sinin profilaktikas ı nda f ə rdi şə kild ə risk faktorlar ı n ı aradan qald ı rmaq, (z ə r ə rli v ə rdi ş l ə rd ə n ə l ç ə km ə k, idmanla m əşğ ul olmaq, orqanizmd ə infeksiya m ə nb ə yini l əğ v etm ə k v ə s.) i ş in ə , h ə mçinin populyasiya üçün ə h ə miyy ə tli olan risk faktorlar ı n ı kanarla ş d ı rma ğ a böyük diqq ə t ayr ı l ı r. Bunun üçün h ə m d ə , ə traf mühitin su t ə chizat ı m ə nb ə l ə rinin mühafiz ə si t ə dbirl ə ri, torpa ğ ı n v ə ə razinin s ə hiyy ə bax ı mdan qorunmas ı , t ə hlük ə sizlik texnikas ı na riay ə t etm ə k v ə s. h ə yata keçirilm ə lidir. 10.4. Üstünlük t əş kil ed ə n risk faktorlar ı v ə müasir c ə miyy ə td ə onlar ı n t ə zahürü İ btidai insan mühitin limitli faktorlar ı n ı n t ə sirind ə n praktiki olaraq mühafiz ə olunmam ı ş d ı . Onun ömrü d ə çox olmay ı b, populyasiyan ı n s ı xl ı ğ ı olduqca a ş a ğ ı idi. Bu dövrd ə yar ı ac-yar ı toxluq, hiperdinamiya v ə yoluxucu x ə st ə likl ə r ba ş l ı ca m ə hdudla ş d ı r ı c ı faktorlar olmu ş dur. İ nsan ya ş amaq üçün özünü ə traf mühitin ə lveri ş siz faktorlar ı n ı n t ə sirind ə n mühafiz ə etm ə y ə çal ı ş ı rd ı . Bunun üçün o, m ə skunla ş d ı ğ ı yerd ə süni mühit yaratma ğ a ba ş lad ı . Lakin buran ı n da özünün risr faktorlar ı t ə sirini göst ə rir. Bu faktorlar şə h ə r mühitind ə özünü k ə skin t ə zahür etdirir. Müasir c ə miyy ə td ə a ş a ğ ı dak ı risk faktorlar ı üstünlük t əş kil edir: hipodinamiya, h ə ddtind ə n çox yem ə k, z ə r ə rli v ə rdi ş l ə r, stressl ə r, ə traf mühitin çirkl ə nm ə si . Haz ı rk ı dövrd ə insan ı ə hat ə ed ə n ə traf mühitin neqativ t ə sirl ə ri a ş a ğ ı dak ı prosesl ə rl ə t ə zahür olunur: bioritml ə rin pozulmas ı (qism ə n yuxunun), ə halinin allergiyaya tutulmas ı , onkoloji x ə st ə likl ə rin çoxalmas ı , art ı q ç ə kili adamlar ı n say ı n ı n çoxalmas ı , vaxt ı ndan ə vv ə l do ğ ulan u ş aqlar ı n artmas ı , akselerasiya, h ə yat ı n t əş kilind ə abioloji meyillik (siqaret ç ə km ə , narkomanl ı q, alkoqolluq v ə s.), uza ğ ı görm ə m ə , xroniki x ə st ə likl ə rin xüsusi ç ə kisinin artmas ı , pe şə x ə st ə likl ə rinin çoxalmas ı v ə s. Bioloji ritml ə rin pozulmas ı h ə r ş eyd ə n ə vv ə l gündüz i ş ı ğ ı n ı n müdd ə tini uzadan v ə ümumi h ə yat ritmini d ə yi şə n süni i ş ı qland ı rma sayl ıı r. Çox vaxt ritml ə r asinxron olub x ə st ə likl ə rin ə m ə l ə g ə lm ə sin ə s ə b ə b olur. H ə yat tempinin artmas ı , informasiyan ı n çoxlu ğ u, aras ı k ə silm ə z stresl ə r yuxunun pozulmas ı n ı n tez-tez ba ş verm ə sin ə s ə b ə b oldu. Yuxunun pozulmas ı nda ə n çox yuxusuzlu ğ a rast g ə linir. Bel ə poz ğ unluq ç ə tin yuxuya getm ə , tez-tez oyanma v ə ya yuxunun q ı sa müdd ə t olmas ı d ı r. Bunun ə ksin ə xarakterli ə ziyy ə t narkolepsiyaya m ə ruz qalan x ə st ə l ə rd ə mü ş aid ə olunur. Narkolepsiya qar ş ı s ı al ı nmaz yuxu tutmalar ı il ə t ə zahür ed ə n x ə st ə likdir. İ nfeksion x ə st ə likl ə rd ə n (malyariya, epidemik ensefalit v ə b.) sonra k ə ll ə -beyin travmalar ı nda, habel ə beyin ş i ş l ə rind ə t ə sadüf edilir. Tutmalar h ə r cür şə raitd ə (küç ə d ə , söhb ə t zaman ı , yem ə k yedikd ə , g ə zdikd ə , xüsusil ə sakit şə raitd ə ) gözl ə nilm ə d ə n ba ş verir. 1-30 d ə q. davam edir, x ə st ə özü, yaxud yüngül t ə sird ə n ay ı l ı r. Gedi ş ə sas ə n xronikidir. Yuxunun dig ə r pozuntusundan Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|