Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 10. 2. İ nsan ı n t ə l ə batlar ı
- Birinci s ə viyy ə y ə vital, sosial v ə ideal
- Sosial t ə l ə bat
- 10.3. R İ SK FAKTORU 141 Risk faktoru anlay ı
| yod çat
ı ş mazl ı ğ ı il ə ba ğ l ı olan endemik zobu, flüorun izafiliyind ə n yaranan flüorozu , ə ksin ə flüorun çat ı ş mazl ı ğ ı ndan yaranan di ş l ə rin kariyesini , d ə mir çat ı ş mazl ı ğ ı ndan ba ş ver ə n anemiyan ı göst ə rm ə k olar. Yod insan orqanizmi üçün vacib olan mikroelement say ı l ı r. Su v ə qida vasit ə sil ə daxil olan yodun insan or- qanizmi üçün sutkal ı q normas ı 0,05 mq-dir. T ə bii sularda yodun miqdar ı kifay ə t q ə d ə r deyils ə , bu ə razid ə yeti ş diril ə n k ə nd t ə s ə rrüfat ı m ə hsullar ı nda da onun miqdar ı az olar. Bunun n ə tic ə sind ə insanda madd ə l ə r mübadil ə si pozulur, inki ş af l ə ngiyir, psixika da pozulur. Lakin böyük şə h ə rl ə rd ə içm ə li suyun t ə rkibind ə yodun miqdar ı kifay ə t q ə d ə r olmad ı qda bel ə , adamlarda endemik zob x ə st ə liyi dem ə k olar ki, mü ş ahid ə edilmir, bel ə ki, ə hali müxt ə lif rayonlardan g ə tiril ə n m ə hsullarla qidalan ı r. Kiçik ya ş ay ı ş m ə nt ə q ə l ə rind ə içm ə li suda yod azl ı q ed ə rs ə , profilaktika m ə qs ə dil ə yodla ş d ı r ı lm ı ş xör ə k duzundan istifad ə etm ə k m ə sl ə h ə tdir. T ə bii-m ə nb ə x ə st ə likl ə rinin profilaktikas ı n ı n ə sas m ə qs ə di yoluxman ı n dövran etdiyi z ə ncird ə h ə r hans ı bir halqan ı n q ı r ı lmas ı d ı r. Bunun üçün land ş aft ı n sa ğ lamla ş d ı r ı lmas ı , torpa ğ ı n düzgün bec ə rilm ə si, m ə hsulun vaxt ı nda y ı ğ ı lmas ı , g ə miricil ə rin v ə ba ş qa virus da ş ı y ı c ı lar ı n vaxt ı nda m ə hv edilm ə si t ə l ə b olunur. İ nsan, onu x ə st ə likl ə rd ə n qoruyan bütün profilaktik t ə dbirl ə ri h ə yata keçirm ə lidir. Qeyd etm ə k laz ı md ı r ki, ekosistemin nizamlanmas ı nda t ə bii faktorlar ı n t ə siri il ə mübariz ə aparmaq m ə qs ə dil ə insan t ə bii resurslardan, o cüml ə d ə n ə v ə zolunmaz resurslardan istifad ə ed ə r ə k özünün ya ş amas ı üçün süni mühit yaratmaq m ə cburiyy ə tind ə qal ı r. Bu halda x ə st ə likl ə rin ba ş verm ə sind ə a ş a ğ ı dak ı faktorlar ba ş l ı ca rol oynay ı r: hipodinamiya , h ə ddind ə n art ı q yem ə k, informasiyan ı n bollu ğ u, psixoemosional stres. Bununla ə laq ə dar a ş a ğ ı dak ı « ə srin x ə st ə likl ə ri»nin daima artmas ı mü ş ahid ə olunur: ür ə k-damar, onkoloji, allergiya x ə st ə likl ə ri, psixi-poz ğ unluq v ə n ə hay ə t SP İ D v ə s. 10. 2. İ nsan ı n t ə l ə batlar ı İ
ı n öz t ə l ə bat ı n ı öd ə m ə k c ə hdi onun ə traf mühitl ə ə laq ə sini t ə yin edir. Orqanizmin normal h ə yat f ə aliyy ə ti daxili mühitin t ə rkibini nisb ə t ə n sabit saxlamaqla mümkündür. T ə l ə bat-insan ı n ya ş ama şə raitind ə n as ı l ı l ı ğ ı n ı t ə zahür etdir ə n aktivlik m ə nb ə yi, v ə ziyy ə tidir. T ə l ə bat ı n iki s ə viyy ə si ayr ı l ı r. Birinci s ə viyy ə y ə vital, sosial v ə ideal t ə l ə bat aiddir. Vital t ə l ə batlar insan ı n bir bioloji varl ı q kimi h ə yat t ə minat ı il ə ba ğ l ı d ı r (oksigen, su, qida, istilik, yuxu, t ə hlük ə sizlik, do ğ umun davam ı v ə s.). Sosial t ə l ə bat – insan ı n c ə miyy ə td ə h ə yat ı il ə ba ğ l ı d ı r (diqq ə tlilik, sevgi, qay ğ ı , qrup v ə ya c ə miyy ə td ə norma v ə ideologiyaya ə m ə l etm ə k, mü ə yy ə n yer tutmaq v ə s.). İ deal t ə l ə bat – insanda ş üur, dü ş ünc ə , idrak ı n olmas ı il ə ə laq ə dard ı r (h ə qiq ə t ə v ə inama t ə l ə bat; özünü, ə traf al ə mi v ə al ə md ə öz yerini, h ə yat ı n m ə nas ı n ı , göz ə llik t ə l ə bat ı n ı , haqq- ə dal ə ti v ə s. d ə rk etm ə k). İ kinci t ə l ə bat – öz müst ə qilliyin ə t ə l ə bat - ikinci d ə r ə c ə li ə lav ə t ə l ə bat olub, onsuz birinci t ə l ə batlar ı t ə min etm ə k ç ə tindir v ə ya mümkünsüzdür (silahlanmaya – güc v ə v ə sait ə olan t ə l ə bat). Bu v ə ya dig ə r t ə l ə bat ı t ə min etm ə k z ə ruriliyi insan ı n davran ı ş ı n ı – ə xlaq ı n ı t ə yin edir. İ nsan ı n davran ı ş ı ( ə xlaq ı ) – h ə r ə k ə t hadis ə sinin mür ə kk ə b kompleksi olub orqanizmin t ə l ə bat ı n ı öd ə m ə y ə istiqam ə tl ə nib. İ nsan ı n f ə rdi davran ı ş ı – ə xlaq ı , onun xarakteri ə n çox onun sosial t ə crüb ə sind ə n (adamlarla ünsiyy ə t t ə crüb ə si v ə ə traf al ə ml ə ), az d ə r ə c ə d ə is ə ünsiyy ə td ə n (qüsursuz do ğ ulan adamlar üçün) as ı l ı d ı r. Yuxar ı da qeyd edildiyi kimi, insan biosferin bir hiss ə si, onun t ə kamülünün m ə hsulu hesab olunur, odur ki, onun sa ğ laml ı ğ ı v ə i ş qabiliyy ə ti ə traf mühitl ə qar ş ı l ı ql ı ə laq ə sind ə n daha çox as ı l ı d ı r. İ nsan da dig ə r canl ı orqanizml ə r kimi ə traf mühitl ə madd ə l ə r mübadil ə si v ə enerji ax ı n ı il ə ə laq ə dard ı r. Ona h ə m d ə , mühitin ekoloji f ə aktorlar ı t ə sir göst ə rir. Lakin insan mü ə yy ə n d ə r ə c ə d ə mühitin ə lveri ş siz faktorlar ı n ı n t ə sirind ə n qorunma ğ ı öyr ə nmi ş dir. Bununla yana ş ı , insan onu ə hat ə ed ə n mühit ə böyük t ə sir göst ə rir. 10.3. R İ SK FAKTORU 141 Risk faktoru anlay ı ş ı Ümumdünya S ə hiyy ə T əş kilat ı n ı n (ÜST) nizamnam ə sind ə deyilir ki, sa ğ laml ı q insan ı n ə n ə sas hüquqlar ı ndan biridir. İ nsan ı n daha mühüm hüququ onun sa ğ laml ı ğ ı n ı t ə yin ed ə n faktorlar v ə ya risk faktorlar ı haqq ı nda informasiya almas ı d ı r, bel ə ki, onlar ı n t ə siri x ə st ə likl ə r ə s ə b ə b ola bil ə r. Risk faktoru – mü ə yy ə n x ə st ə liyin bilavasit ə s ə b ə bi say ı lmayan, lakin onun ba ş verm ə si ehtimal ı n ı art ı ran ümumi faktorlar ı n ad ı d ı r. Bura h ə yat şə raiti v ə t ə rzi xüsusiyy ə tl ə ri, h ə mçinin orqanizmin anadang ə lm ə v ə ya qazan ı lan xüsusiyy ə tl ə ri aid edilir. Onlar individiumda (f ə rdd ə ) x ə st ə lik ehtimal ı n ı art ı rmaq, yaxud mövcud x ə st ə liyin gedi ş in ə v ə proqnozuna ə lveri ş siz t ə sir göst ə rm ə k qabiliyy ə tin ə malikdir. Ad ə t ə n Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|